De wespen en mieren van Nederland (Hymenoptera: Aculeata)

Gestart door Theo MJP, december 15, 2012, 15:41:54 PM

Vorige topic - Volgende topic

Theo MJP

De wespen en mieren van Nederland
Verbeteringen en aanvullingen

Dertien jaar geleden in 2004 verscheen ons boek 'De wespen en mieren van Nederland' deel 6 in de serie Fauna van Nederland. Deze atlas is al een hele tijd uitverkocht maar er is nog af en toe vraag naar het boek. Het heeft even geduurd, maar voor de liefhebbers is het boek nu gratis te downloaden op http://www.bestuivers.nl

Naast lovende woorden is er ook kritiek op de atlas. In de loop van de jaren is de inhoudelijke kritiek op deze website verzameld en zelf maak ik in een van mijn exemplaren aantekeningen in de tekst of in de kantlijn. Hieronder een opsomming van deze verbeteringen en aanvullingen. Ik nodig ook jullie hierbij uit dit document te verbeteren en aan te vullen.


Opmerkingen gesorteerd per bladzijde

Blz. 6. Inhoudsopgave
Verbeteren:
Bethylidae (Platkopwespen) = Bethylidae (platkopwespen).
Mutillidae – Mutillinae (mierwespen) = Mutillidae (mierwespen)

Blz. 21. Hoofdgroepen binnen de Aculeata
zie Pilgrim et al. 2008, Wilson 2013

Blz. 22. Tabel 2
Ampulicidae kakkerlakkendoders = Ampulicidae kakkerlakkenwespen

Blz. 24. Pompilidae
Invoegen:
Arachnospila ausa
De Nederlandse exemplaren van Arachnospila ausa bleken te behoren tot Arachnospila spissa, waardoor deze soort vervalt voor de Nederlandse fauna.

Blz. 25. Naamlijst
C. bicolor = C. bicolor s.l.
C. ignita = C. ignita s.l.
C. mediata = C. mediata s.l.
H. roseum = H. roseum s.l.

Blz 26. Naamlijst
H. nobile = H. nobile s.l.
Pseudomalus auratus var. triangulifer (Abeille de Perrin, 1877) wordt verheven tot soort door Veenendaal 2011.
Pseudospinolia Linsenmaier, 1951 = Pseudochrysis Semenov, 1891
Zie Rosa et al. 2017.

Blz. 28. Naamlijst
M. atra: bruine mier = bruine mierwesp
M. ichneumonides = M. articulata

Blz. 29. Naamlijst
A. ausa (Tournier, 1890) doorstrepen
A. quadratus = A. claripennis

Blz. 30. Naamlijst
Polistes dominulus = Polistes dominula
zie ook Castro & Dvorák 2009

C. walkeri = haftendoder [niet C. styrius]

Blz. 31. Naamlijst
O. bipunctatus en O. haemorrhoidalis alfabetisch zetten.

Blz. 33. Figuur 1.
oog = facetoog
basitarsus en tibia zijn omgewisseld.
tarsus (voet) is inclusief basitarsus

Blz. 41. Tabel
Ampulicidae (kakkerlakkendoders = kakkerlakkenwespen)

Blz. 46. Tabel
Hedychrydium = Hedychridium

Blz. 47. Tabel
S. tricolor = S. unicolor

Blz. 56. Tabel onder N.B.
Bij M. atra is alleen het mannetje geheel zwart; vrouwtje is bruin.

Blz. 62. Tabel
Vespidae (Plooiwespen = Plooivleugelwespen)

Blz. 76. Wespen gefopt door orchideeën
Zie Borg-Karlson & Tengö (1980); Veenendaal (2010);

Blz. 109. Primitief- en hoog-eusociaal
De bevruchte jonge koninginnen... = De geïnsemineerde jonge koninginnen...

Blz. 134. Tabel 3
Arachnospila ausa weglaten

Blz. 135. Tabel 4
Antrocerus = Ancistrocerus
A. quadratus = claripennis

Blz. 162. Cephalonomia formiciformis
Verspreiding: zie ook Moraal & de Rond 2007.

Blz. 165. Epyrus brevipennis
Biologie: zie ook Heitmans 2010 (gastheer Crypticus quisquilius (Tenebrionidae)).

Blz. 167. Goniozus distigmus
In de Oostelijk ... = In Oostelijk ...

Blz. 172. Determinatie
Zie de vele publicaties van P. Rosa waaronder Paukkunen et al. 2015; Wigniowski 2015; Orlovskyte et al. 2016;

Blz. 192-3. Hedychrum nobile s.l.
Zie http://forum.waarneming.nl/smf/index.php?topic=196687.0

Blz. 195. Holopyga generosa
Zie ook de publicatie van Veenendaal 2012.

Blz. 195. Omalus aeneus
Verspreiding: invoegen: China, Japan (Wei et al. 2014).

Blz. 197-198. Pseuomalus auratus
De var. triangulifer (Abeille de Perrin, 1877) van deze soort wordt verheven tot soort (zie Veenendaal 2011).

Blz. 199. Pseudochrysis [= Pseudospinolia]

Blz. 226. Embolemus ruddii
Zie ook Varrone & Olmi 2012 (gastheer nymphen van cicaden uit de familie Cixiidae die leven van wortels in de grond onder stenen in loofbossen).

Blz. 227-263. Formicidae - mieren
Door het vele nieuwe werk, ook in Nederland, aan deze familie zijn zeer veel aanvullingen en verbeteringen op allerlei gebieden door te voeren. Zie o.a. nieuwe mierensoorten voor NL; nieuwe Nederlandse namen; nieuwe determinatietabel, etc. in Boer (2010).

Blz. 270. Sapyga similis
Enkele recente waarnemingen: zie o.a. Smit, J. & B. van Aartsen (2006) http://www.repository.naturalis.nl/document/159641
http://forum.waarneming.nl/smf/index.php?topic=182314.0

Blz. 271. Methocha ichneumonides = articulata

Blz. 275-277. Pompilidae
Zie ook Nieuwenhuijsen 2005 http://www.repository.naturalis.nl/document/94029 en http://www.repository.naturalis.nl/document/94044 plus Nieuwenhuijsen 2008.

Blz. 282. Anoplius nigerrimus
Gnaphosiadae = Gnaphosidae

Blz. 283. Aporinellus sexmaculatus
'Uit april en begin mei zijn geen mannetjs beken, wellicht wijst dit op overwinterende vrouwtjes'. Vóór het poneren van deze onwaarschijnlijke hypothese zou ik eerst de waarneming uit april controleren.
En twee zinnen verderop de komma weghalen.

Blz. 284. Aporus unicolor
De soort heeft één generatie van begin juni tot eind september. = De soort heeft één generatie van eind mei tot eind september.

Blz. 285. Arachnospila abnormis
'In Nederland twee generaties. De eerste vliegt in mei en begin juni, de tweede vanaf midden juli tot in september.' Het vliegtijddiagram laat deze twee generaties niet zien, maar toont alleen mannetjes uit juni, juli en augustus.

Blz. 285-286. Arachnospila ausa
Deze soort vervalt.
Overigens staan er in het vliegtijddiagram drie exemplaren terwijl er in de tekst maar twee worden genoemd. Hoe zit dat?

Blz. 286. Arachnospila consobrina
'Vliegtijd van half mei tot en met half september in twee generaties'. Klopt niet met het vliegtijddiagram.

Blz. 288. Arachnospila silvana
Vangdatum is wel bekend: Het vrouwtje werd gevangen op 6 juni 1941 Didam, Diemse Allee (leg. Benno).

Blz. 296. Dipogon subintermedius
In het vliegtijddiagram staan vangsten van eind november. Graag controleren.

Blz. 299. Evagetes crassicornis
In het vliegtijddiagram staan vangsten van begin maart. Graag controleren.

Blz. 306. Priocnemis exaltata
In het vliegtijddiagram staan vangsten van eind april en mei. Graag controleren.

Blz. 307. Priocnemis minuta
Vleigtijd = Vliegtijd

Blz. 309. Priocnemis schioedtei
'Weinig kieskeurig ten aanzien van de biotoop', ook in Nederland dan meerdere biotopen opsommen dan alleen heidevelden.

Blz. 311. Vespidae - plooivleugelwespen
Auteurs rechtsboven V. I efeber = V. Lefeber
k1, laatste 2 zinnen: De Eumeninae worden door Hermes et al. (2013) in drie groepen ingedeeld: Zethini, Odynerini en Eumenini.
Tabel 7: Voor aanvullingen, verbeteringen van de cijfers over genera en soorten per subfamilie zie ook Pickett & Carpenter 2010; onder verspreiding Vespinae toevoegen: (elders adventief).

Aanvullingen Polistinae
Polistes [zie ook mijn bericht 337 op waarnemingen.nl]
Koninginnen en werksters zijn inderdaad moeilijk te onderscheiden. Die moet je naast elkaar zien en dan zie je dat de koningin iets groter is.
Waar ik jullie hier even op wil wijzen is het feit dat koninginnen van Polistes in groepjes gezamenlijk overwinteren op allerlei plekken. We zagen dit verschijnsel het eerst in vogelnestkastjes. Voor zover mij bekend was de eerste waarneming van dit verschijnsel in ons land van Cor Evers. Lees en kijk naar zijn verhaal over de Franse veldwesp op z'n prachtige site http://www.tuinwild.nl/bij.htm.
Zelf kwam ik twee jaar terug een groep koninginnen tegen rond de deksel van een oude gierton. Ik ben benieuwd naar nog meer van die overwinteringsplekken (hibernacula).

Aanvullingen Vespinae
Vespa crabro [zie mijn bericht 262 op waarnemingen.nl]:
Ik herken het gedrag zelf ook alleen uit de literatuur en heb 't opgezocht in Matsuura & Yamane (1990) 'Biology of the vespine wasps'.
Dit gedrag heet 'curling' en is typisch voor koninginnen van Vespinae. Het is al in 1895 door Janet beschreven voor de hoornaar (Vespa crabro). De tijd dat de koningin dit gedrag vertoont is aanzienlijk (40-80 % van haar activiteit). Twee Japanners hebben bij Vespa simillima aangetoond dat de temperatuur van de wand van de basis van de broedcellen 2.5-4 graden C stijgt tijdens dit gedrag (Makino & Yamane 1980). Een 'rustgedrag' met een duidelijke functie dus.
Als de larven in het koninginnennestje groot genoeg zijn verdwijnt het gedrag.
Onder andere in de vier open centrale broedcellen kun je goed het witte ei zien dat in elke broedcel wordt afgezet. In een latere fase van de nestbouw zijn de raten grotendeels omhuld door de karakteristieke enveloppe van het nest en kun je de activiteiten van de dieren in het nest nauwelijks meer waarnemen.
Eieren en larven ontwikkelen zich sneller bij een hogere temperatuur. Over het algemeen ontwikkelen zich uit de eerste eieren alleen maar werksters, die een eind maken aan het solitaire, en daardoor zeer kwetsbare, bestaan van de koningin. Nieuwe koninginnen en mannetjes ontwikkelen zich meestal pas op het eind van het seizoen. Koninginnen worden meestal gekweekt in grotere broedcellen in de onderste raten en verschijnen meestal vanaf september. Afwijkend is het gedrag van de niet inheemse Duitse wesp (Vespula germanica) in Australië, waar koninginnen ook worden gekweekt uit broedcellen van werksters.
De larven van werksters en koninginnen zijn in de eerste drie stadia niet te onderscheiden. Werksterlarven in deze stadia die werden overgezet naar de grotere broedcellen van koninginnen ontwikkelden zich tot koninginnen en andersom. Tussen het derde en vierde stadium vindt een switch in de ontwikkeling plaats. Of vanaf die tijd tevens een verandering van kwantiteit en kwaliteit van het voedsel plaats vindt (een koninginnengelei zoals bij honingbijen?) is onbekend (uit Hunt, J.H., 2007. The evolution of social wasps).

Blz. 312. Biologie
k1r1: schrappen: (Eumeninae)
k1a3: toevoegen: Archer (2012)

Blz. 316. Allodynerus rossii
Bij de beschrijving van de biologie wordt geen prooi vermeld.

Blz. 317. Ancistrocerus antilope
Zie ook de publicatie van Smit 2009.

Blz. 317. Ancistrocerus auctus
Aucistrocerus = Ancistrocerus

Blz. 319. Ancistrocerus ichneumonideus
Zie ook de publicatie van Smit 2011.

Blz. 320. Ancistrocerus quadratus = claripennis

Blz. 322. Discoelius zonalis
k2r3vo schrappen: en in de rug

Blz. 327. Eumenes coronatus
Zie ook Smit 2005 http://www.repository.naturalis.nl/document/94028

Blz. 327-328. Eumenes pedunculatus
Chrysis ignita = Chrysis ignita s.l.
Zie ook kweek uit een nestgroep van deze soort in Peeters 2003

Blz. 330. Microdynerus exilis
Zie ook Smit & Megens 2008 http://www.repository.naturalis.nl/document/159626

Blz. 332. Polistes - veldwespen
Zie ook Calle 2007, Peeters 2007, Smit 2012
Polistes nimphus = Polistes nimpha

Blz. 333-334. Polistes domunulus = Polistes dominula [zie ook mijn bericht 367 op waarnemingen.nl]
De publicatie met de naamsverandering (let wel dit is geen andere soort maar gewoon een verbeterde spelling) is van: Castro, L. & L. Dvorák, 2009. New and noteworthy records of vespid wasp (Hymenoptera: Vespidae) from the Palaearctic region (II). - Boletin Sociedad Entomológica Aragonesa 44: 295-304.
Deze verbetering lijkt me juist en wordt ook al elders gevolgd.

Blz. 334. Pseudepipona herrichii
Bijschriften kaartje:
Pseudedipona = Pseudepipona
Status: onvoldoende gegevens = verdwenen

Blz. 335. Pterocheilus phaleratus
Schmid & Schmidt-Egger 1991 = Schmidt & Schmid-Egger 1991.
Aanvullen:
De baardwesp is waarschijnlijk de gastheer van de goudwesp Spinolia unicolor (Haeseler 1976).

Blz. 337. Stenodynerus orenburgensis
Er worden twee vangsten genoem maar in het vliegtijddiagram staat slechts de vangst van september. Ik zou eind mei ook een staafje neerzetten (bij man of vrouw?).

Blz. 339. Symmorphus connexus
'Enslin (1921) trof per cel 12 tot 15 van deze prooilarven aan'. Cel = broedcel.

Blz. 339. Symmorphus crassicornis
De vermeldingen van nesten in de grond en van bladwesplarven als prooi vragen om bevestiging.

Blz. 340. Symmorphus debilitatus
Nepticuludae = Nepticulidae

Blz. 341. Vespa
Verbeteren: 'slechts twee soorten' = 'inmiddels drie soorten'.

Blz. 342. Vespa crabro
Vollucella = Volucella

Blz. 344. Vespula vulgaris
Volgende zin schrappen: 'Het nestomhulsel van deze soort is minder bros en grijzer van uiterlijk dan dat van de Duitse wesp.'

Blz. 347-348. Dolichurus corniculus
Zie ook Peeters (1992).

Blz. 349-355. Sphecidae - langsteelgraafwespen
Aanvullen met de publicatie van Smit & Wijngaard (2010).
Sphex funerarius werd voor het eerst gemeld (als Sphex rufocinctus) in Calle & Jacobusse (2008); maar zie ook http://waarneming.nl/waarneming/view/56091890

Blz. 354. Figuur 82.
Podalonia spec. = Podalonia affinis.

Blz. 357. Alysson pertheesi
Verspreiding: Eurazië, oostwaarts tot in Japan (Itami, 1967).
Het vlietijddiagram klopt niet met de tekst.

Blz. 358. Alysson spinosus
Prooi: Cicadella viridis (Cicadellidae) (Pagliano & Alma 1997).

Blz. 358. Argogorytes fargeii
A. fargei = A. fargeii
Zie voor foto's en (kleur)kenmerken ook http://forum.waarneming.nl/smf/index.php?topic=189575.msg1206500#msg1206500

Blz. 359. Astata
Ocellen gelijk van vorm; Ogen ... = Voorste ocel groter dan de twee achterste; ogen ...

Blz. 360. Bembix
Grootste genus van de subfamilie met meer dan 100 soorten. = met meer dan 330 soorten.

Blz. 360. Bembix rostrata
Aanvullingen:
Zie literatuurstudie Peeters 2008 in http://www.nev.nl/hymenoptera/bzzz28.pdf

Blz. 362. Cerceris interrupta
Graag meer data opnemen van de recente vondst. En eerst controle hiervan gewenst.

Blz. 362. Cerceris quadricincta
Verbeteren: Vangt als prooi kevers van de genera Apion, Polydrosus en Sitona (Curculionidae), Bruchus (Bruchidae) en Crioceris asparagi (Chrysomelidae) (pers. obs. T. Peeters).

Blz. 363. Cerceris ruficornis [zie mijn bericht 170 op waarnemingen.nl]
Van de biologie van deze bedreigde soort weten we overigens nog relatief weinig. Ze zou als prooidieren voor haar larven snuitkevers, haantjes en zelfs aardvlooien en nimfen van wantsen verzamelen (Bouwman 1928, Blösch 2000). Ik geloof niet dat er ooit een nestplaats van deze soort in ons land is gevonden. Overigens geloof ik niet dat de soort beperkt is tot leem- en lössgebieden zoals in Peeters et al. (2004: 364) wordt beweerd.

Blz. 367. Crossocerus annulipes [zie mijn bericht 311 op waarnemingen.nl]
Vrijwel geheel zwart graafwespje van 4,5-7 mm. Met witgele tekening op kaken, schacht van de antenne en pootdelen.  Vrouwtje herkenbaar aan de clypeus met twee duidelijke tanden, mannetje aan het verbrede eerste tarslid van de voorpoten.
Taxononmie, naamgeving
Soort van het subgenus Blepharipus. In oude literatuur ook bekend onder de naam C. ambiguus.
Verspreiding
Holarctische soort die bekend is van Eurazië en Noord-Amerika. In het palearctische gebied van Engeland tot in Japan. In Nederland over het gehele land verspreid.
Ecologie
Wordt gevonden in bosranden, weiden, parken, tuinen en andere delen van stedelijke gebieden als voldoende dood hout aanwezig is om in te nestelen.
Nesten worden geknaagd in dood hout. De soort is veelvuldig gekweekt uit dode takken en weipaaltjes en bewoond ook nestblokken. Het nest bestaat uit een meestal vertakte, lange gang met 12-20 broedcellen. De soort jaagt vooral op kleine cicaden (Cicadellidae), maar in de nesten zijn ook bladvlooien (Psyllidae) en kleine wantsen (Miridae) aangetroffen. Per broedcel worden 12-25 prooien aangesleept. De broedcel wordt afgesloten met een stevig prop houtvezels.
Vliegt van eind april tot half oktober.
Literatuur
Klein 1997: 39; Peeters et al. 2004: 367; Blösch 2000: 290; Bouwman 1930: 100.
Foto's
http://forum.waarneming.nl/smf/index.php?topic=125444.0.html

Blz. 371.
Crossocerus elongatulus
Biologie: Lauxanidae = Lauxaniidae
Crossocerus leucostoma
Bijschrift kaart: Crossocerus leucostmus = leucostoma

Blz. 380. Dryudella
Ocellen (drie) gelijk van vorm. = Voorste ocel groter dan de twee achterste.

Blz. 380. Dryudella pinguis
Rechterkolom bovenste regel: ... die bij D. pinguis veel kleiner is. = ... die bij D. stigma veel kleiner is.

Blz. 380. Dryudella  stigma
... kopschild, die bij D. stigma groter en hoekiger is. = .... kopschild, die bij D. pinguis groter en hoekiger is.

Blz. 382. Ectemnius cavifrons
Biologie: Vanuit een hoofdgang die recht de grond in gaat, vertakt het nest... = Vanuit een hoofdgang vertakt het nest ...

Blz. 387. Gorytes laticinctus [zie mijn bericht 102 op waarnemingen.nl]
Aanvullingen:
Verspreiding: van Engeland tot in Japan.
Biologie: Felton (1987) meldt als prooi de cicade Aphrophora corticea.

Blz. 387. Gorytes quadrifasciatus
Verspreiding: Eurazië.

Blz. 387. Gorytes quinquecinctus
Verspreiding: + Midden-Oosten en Noord-Afrika.

Blz. 389. Harpactus tumidus
Zie ook Bouwman 1927 (55-56). Graaft schijnlopende nestgangen met broedcellen aan weerszijden. Hij vond als prooi jonge exemplaren van Acocephalus serratulae (waren waarschijnlijk exemplaren van Aphrodes albifrons (Cicadellidae).
Acrocephalidae = Cicadellidae.

Blz. 391. Lestiphorus bicinctus
Prooi zijn spuugbeestjes Philaeumus spumarius en Aphrophora alni (Aphrophoridae).

Blz. 394. Mimesa bicolor
In het kaartje ontbreken de waarnemingen van vóór 1980.
Toevoeging: 1v 28-5-1998 Breda Klokkenberg (Ac. 112-394), leg. L. Vingerhoeds in col. Natuurmuseum Brabant.

Blz. 395. Mimesa bruxellensis
In het kaartje ontbreken de waarnemingen van vóór 1980.

Blz. 395. Mimesa equestris
In het kaartje ontbreken de waarnemingen van vóór 1980.

Blz. 403. Nysson interruptus
'Parasiteert in Nederland in ieder geval nesten van Argogorytes fargei...' ... 'in ieder geval' weglaten en het moet zijn Argogorytes fargeii.

Blz. 403. Nysson maculosus
H. lunulatus = H. lunatus

Blz. 404. Nysson spinosus
A. fargei = A. fargeii
Voor de beschrijving van de biologie zie ook Borg-Karlson & Tengö 1980 en Radovic 1985.

Blz. 411. Passaloecus monilicornis
Biologie: zie ook Bogusch 2008.

Blz. 412. Pemphredon austriaca
Biologie: zie ook Blommers 2008

Blz. 413. Pemphredon lugens
Verspreiding: Maar zie ook Benno (1938).

Blz. 421. Spilomena curruca
vrouwtje 2,8-2,0 mm. = vrouwtje 2,8-3,0 mm.

Blz. 425. Tachysphex obscuripennis
Zie ook Peeters (1992).

Blz. 435-460. Literatuur
Invoegen:
Rogers, M.E. & D.A. Potter, 2004. Preovipositional behaviors of Tiphia pygidialis and Tiphia vernalis (Hymenoptera: Tiphiidae), parasitoids of white grubs (Coleoptera: Scarabaeidae). - Annals of the Entomological Society of America 97: 605-612.

Blz. 483. Verantwoording van de illustraties
Theo Peeters: 12.9 is een foto gemaakt door Aart Noordam.

Blz. 485 en verder. Index
Minstens 25 paginaverwijzingen zijn fout.


Nieuwe literatuur
Hier worden alleen de referenties opgenomen die hierboven wordt genoemd en niet in de literatuurlijst van de atlas zijn vermeld.

Archer, M.E., 2012. Vespine wasps of the world. Behaviour, ecology & taxonomy of the Vespinae. - Siri Scientific Press, Monograph Series 4, 352 p.
Benno, P., 1938. Korte Mededelingen. Een nieuwe graafwesp? - De Zwerver in Gods vrije natuur 5: 306.
Blommers, L.H.M., 2008. Pemphredon austriaca (Hymenoptera: Crabronidae) and various other insect species as inhabitants of deserted galls. - Entomologische Berichten 68 (5): 170-174.
Boer, P., 2010. Mieren van de Benelux. - Jeugdbondsuitgeverij, 's Graveland, 183 p.
Bogusch, P., 2008. Passaloecus monilicornis (Hymenoptera: Crabronidae) nesting in an artificial nest. - BembiX 26: 3-7.
Borg-Karlson, A.-K. & J. Tengo, 1980. Pyrazines as marking volatiles in philanthine and nyssonine wasps (Hymenoptera: Sphecidae). - Journal of Chemical Ecology 6: 827-835.
Calle, L., 2007. Een nest van de Franse veldwesp (Polistes dominulus) nader bekeken. - Nieuwsbrief sectie Hymenoptera van de NEV, Bzzz 25: 20-21.
Calle, L. & C. Jacobusse (red.), 2008. Bijen en wespen in Zeeland. - Fauna Zeelandica 4, Het Zeeuws Landschap, Wilhelminadorp, 191 p.
Castro, L. & L. Dvorák, 2009. New and noteworthy records of vespid wasp (Hymenoptera: Vespidae) from the Palaearctic region (II). - Boletin Sociedad Entomológica Aragonesa 44: 295-304.
Felton, J.C., 1987. A new prey record for the solitary wasp Gorytes laticinctus (Lepeletier) (Hymenoptera: Sphecidae). - Entomologische Berichten 47 (6): 89-90.
Heitmans, W.R.B., 2010. Crypticus quisquilius als gastheer van de Duinplatkop (Epyris brevipennis). - Nieuwsbrief sectie Hymenoptera van de NEV, Bzzz 31: 17-19.
Hermes, M.G., G.A.R. Melo & J.M. Carpenter, 2013. The higher-level phylogenetic relationships of the Eumeninae (Insecta, Hymenoptera, Vespidae), with emphasis on Eumenes sensu lato. - Cladistics 2013: 1-32.
Hunt, J.H., 2007. The evolution of social wasps. - Oxford University Press, 259 p.
Itami, H., 1967. Biology of Alysson pertheesi Gorski in Japan. - The Life Study (Fukui) 11: 4-5.
Makino, S. & S. Yamane, 1980. Heat production by the foundress of Vespa simillima, with description of its embryo nest (Hymenoptera: Vespidae). - Insect Matsum NS 19: 89-101.
Moraal, L. & J. de Rond, 2007. Nieuwe vindplaatsen van de zwamplatkopwesp Cephalonomia formiciformis (Hymenoptera: Bethylidae). - Entomologische Berichten 67 (4): 150-151.
Nieuwenhuijsen, H., 2005. Determinatietabel voor de Nederlandse spinnendoders (Hymenoptera: Pompilidae). - Nederlandse Faunistische Mededelingen 22: 27-90.
Nieuwenhuijsen, H., 2008. De spinnendoders van Nederland (Hymenoptera: Pompilidae). - Jeugdbondsuitgeverij, 's Graveland 74 p.
Orlovskyte, S., E. Budrys, A. Budriene, R. Radzeviciute & V. Soon, 2016. Sibling species in the Chrysis ignita complex: molecular, morphological and trophic differentiation of Baltic species, with a description of two new cryptic species (Hymenoptera: Chrysididae). - Systematic Entomology 41: 771-793.
Pagliano, G. & A. Alma, 1997. Ricerche etologiche su Gorytini e Alyssonini (Hymenoptera Sphecidae) parassitoidi di Auchenorryncha (Rhynchota Homoptera). - Rivista Piemontese di Storia Naturale 18:173-181.
Paukkunen, J., A. Berg, V. Soon, F. Odegaard & P. Rosa, 2015. An illustrated key to the cuckoo wasps (Hymenoptera, Chrysididae) of the Nordic and Baltic countries, with description of a new species. - ZooKeys 548: 1-116.
Peeters, T.M.J., 1992. Kakkerlakken- en sprinkhanendoders (Hymenoptera: Sphecidae) in Nederland I. - Nieuwsbrief Saltabel 7: 23-26.
Peeters, T., 2003. Vitrine. - De Oude Ley 5: 24-27. [over nestgroep Eumenes peduncularis]
Peeters, T., 2007. Wespen langs het spoor in Tilburg in 2006. Met een portret van de Franse veldwesp. - De Oude Leij 29 (2): 25-33.
Peeters, T., 2008. De harkwesp Bembix rostrata. Een literatuurstudie. - Nieuwsbrief sectie Hymenoptera van de NEV, Bzzz 28: 40-44.
Pickett, K.M. & J.M. Carpenter, 2010. Simultaneous analysis and the origin of eusociality in the Vespidae (Insecta: Hymenoptera). - Arthropod Systematics & Phylogeny 68 (1): 3-33.
Pilgrim, E.M., C.D. von Dohlen & J.P. Pitts, 2008. Molecular phylogenetics of Vespoidea indicate paraphyly of the superfamily and novel relationships of its component families and subfamilies. - Zoologica Scripta 37 (5): 539-560.
Radovic, I.T., 1985. Morphology and adaptive value of the sting apparatus of digger wasps (Hym. Sphecidae). - Acta Entomologica Jugoslavica 21: 61-74.
Rosa, P., M. Pavesi, V. Soon & O. Niehuis, 2017. Pseudochrysis Semenov, 1891 is the valid genus name for a group of cuckoo wasps frequently referred to as Pseudospinolia Linsenmaier, 1951 (Hymenoptera, Chrysididae). - Dtsch. Entomol. Z. 64 (1): 69-75.
Smit, J., 2005. De urntjeswesp Eumenes coronatus zoekt het hogerop (Hymenoptera: Vespidae). - Nederlandse Faunistische Mededelingen 22: 23-26.
Smit, J. & B. van Aartsen, 2006. De bosknotswesp Sapyga similis toch niet verdwenen uit Nederland (Hymenoptera: Sapygidae). - Nederlandse Faunistische Mededelingen 24: 25-27.
Smit, J. & P. Megens, 2008. De wespen Microdynerus exilis en Chrysis gracillima, kleine zeldzaamheden, maar nog niet verdwenen (Hymenoptera: Vespidae, Chrysididae). - Nederlandse Faunistische Mededelingen 28: 63-68.
Smit, J. & W. Wijngaard, 2010. Isodontia mexicana, een nieuwe langsteelgraafwesp voor Nederland (Hymenoptera: Sphecidae). - Nederlandse Faunistische Mededelingen 33: 67-72.
Smit, J., 2011. De metselwesp Ancistrocerus ichneumonideus toch weer opgedoken (Hymenoptera: Vespidae)! - Nederlandse Faunistische Mededelingen 36: 107-109.
Smit, J., 2012. Missie geslaagd: heel Nederland veroverd! - HymenoVaria 4: 24-26.
Varrone, R. & M. Olmi, 2012. First records of host of Embolemus ruddii Westwood (Hymenoptera Embolemidae). - Frustula entomol. (2010-2011), n.s. XXXIII (XLVI): 91-95.
Veenendaal, R.L., 2010. De bestuiving van de brede wespenorchis (Epipactis helleborine (L.) Crantz) nader bekeken. - Nieuwsbrief sectie Hymenoptera van de NEV, Bzzz 31: 19-22.
Veenendaal, R., 2011. Pseudomalus triangulifer, een nieuwe kogelgoudwesp voor de Nederlandse fauna (Hymenoptera: Chrysididae). - Nederlandse Faunistische Mededelingen 35: 17-20.
Veenendaal. R., 2012. De biologie van de goudwesp Holopyga generosa (Hymenoptera: Chrysididae). - Nederlandse Faunistische Mededelingen 37: 39-43.
Wei, N., P. Rosa, J. Liu & Z. Xu, 2014. The genus Omalus Panzer, 1801 (Hymenoptera, Chrysididae) from China, with descriptions of four new species. - ZooKeys 407: 29-54. http://www.pensoft.net/J_FILES/1/articles/7531/7531-G-3-layout.pdf
Wisniowski, B., 2015. Cuckoo-wasps (Hymenoptera: Chrysididae) of Poland. Diversity, identification, distribution. - Ojcow, 536 pp.
Wilson, J.S., C.D. von Dohlen, M.L. Forister & J.P. Pitts, 2013. Family-level divergences in the stinging wasps (Hymenoptera: Aculeata), with correlations to angiosperm diversification. - Evol. Biol. (in druk) zie https://5b46b577-a-62cb3a1a-s-sites.googlegroups.com/site/insectevolutionlab/publications/diversification%20in%20stinging%20wasps.pdf?attachauth=ANoY7cpIsNdA6FgITF4K_EM7w446vfM0QOj7m2eMCUgT6AumTEBzY_I1Vvx3I8-IWJbGRltXSiW0oaMoTh5OSZOLz5fB1QI-Y4-63SRW-KBdhqsKfTLOMlaaFYaTBi9xutEK-SvrmQw6da_hOnIoT3pzI1UlZ6phjimtolBlYoFSVyGLxm-bbEXPBQLvplZ5go0nctrC1dthp2JLv1GfntlvJfL6Zugs0f5X2y_D3EE1uu78T5sDcnvax7evXBCqoLas9bxtoeE5wfLZ2_0N5K0UrdrWGlsDBw%3D%3D&attredirects=0