Hertenzwammen determineren met behulp van een sleutel. Wie doet er mee?

Gestart door Marian en Bert, mei 16, 2009, 22:01:13 PM

Vorige topic - Volgende topic

Marian en Bert

Beste allemaal,

Grieta en ik willen degenen die met een microscoop werken, het komende seizoen helpen om de vondsten van Hertenzwammen met behulp van een sleutel op naam te brengen.

Waarom Hertenzwammen, Pluteus?
De paddenstoelenwereld is erg omvangrijk en om allerlei redenen (te veel om op te noemen) is het gemakkelijker om je op een bepaald geslacht te richten.
Het geslacht Hertenzwammen heeft een aantal voordelen:

  • Als geslacht is het goed te herkennen in het veld.
  • Het omvat slechts 27 Nederlandse soorten.
  • Een aantal soorten zijn macroscopisch te herkennen.

Hoe willen we helpen?
Te beginnen met het aanbieden van:

  • Een vertaling van de Pluteussleutel uit de FAN deel 2.
  • Een Engels/Nederlandse woordenlijst van de meest algemene technische woorden.
     Wie belangstelling heeft kan Grieta een mailtje sturen.
Daar waar er zich tijdens het determineren problemen voor doen willen we hulp bieden (zover dat mogelijk is via een topic).

Wat betekent dit voor degenen die mee willen doen?
Vooral zelfstudie:

  • Vondsten zowel macroscopisch als microscopisch bekijken.
  • Gegevens noteren (zover dat mogelijk is ook op foto vastleggen).
  • Zelf determineren met behulp van de vertaalde sleutel.
  • Controleren aan de hand van een soortbeschrijving (a.u.b. gebruikte literatuur vermelden).
Geplaatste foto's (wel handig) zien we als een ''hulpmiddel'', niet als ''het object'' voor de determinatie. Met andere woorden; Het is niet de bedoeling dat het forum vanaf nu een dumpplaats gaat worden voor Hertenzwammenfoto's zonder begeleidende tekst.

Meedoen zonder microscoop?
Een aantal soorten zijn van de foto met aanvullende informatie te benoemen. Zover dat het mogelijk is, proberen we uiteraard ook de mensen zonder microscoop te helpen. Kiezen de mensen met microscoop nu ook voor de gemakkelijkste weg? Hopelijk niet.

Problemen! Wie weet het beter?
Als het goed is zal in de loop van het seizoen de kennis over Hertenzwammen op het forum toe nemen. Ongetwijfeld zal het dus ook gebeuren dat er op een gegeven moment verschillende soortnamen naar voren worden gebracht (Grieta en ik laten een soort liever onbenoemd dan dat er een conflict uit ontstaat). Wanneer er twijfel blijft bestaan over een soortnaam zijn we bereid een nacontrole te doen.
We hopen dat jullie op jullie beurt accepteren dat het ook wel eens niet lukt een soort te determineren. Het opgestuurde materiaal moet namelijk nog wel te bekijken zijn. Er zijn ook een paar moeilijk te determineren soorten en het kan natuurlijk ook een keer voorkomen dat het ons niet goed uitkomt.

Waarom zoveel moeite?
Net als jullie ben ik een paar jaar geleden (en Grieta al eerder) enthousiast paddenstoelen gaan fotograferen. Door te bladeren in boeken die in de reguliere boekwinkel te koop zijn en geholpen door kenners leek het in het begin vrij eenvoudig om aan elke vondst een soortnaam te plakken. "Helaas of gelukkig" kwam aan die toestand al vrij snel een einde.

  • "Helaas" omdat dit betekent dat je zelf aan het werk moet, tegen een berg onbekende technische termen aan loopt en een heleboel frustraties moet overwinnen zoals het niet begrijpen en niet kunnen zien.
  • "Gelukkig" omdat we inmiddels hebben geleerd zelf te determineren en ook te accepteren (hoewel dat nog weleens lastig is) dat niet alles wat je vindt op naam kan en hoeft te worden gebracht.
  • Tot slot ook omdat de mycologische wereld er nog een stuk mooier mee wordt.

We hopen jullie hiermee een beetje verder op weg te kunnen helpen.
Marian


Marian en Bert

#1
Kijk, kijk........ Dat daar, half verborgen op de berkenstam. Het lijkt wel op een Hertenzwam.
Inderdaad, ontdaan van mos, is de habitus (= de globale vorm van een paddenstoel) goed te zien. Bij Hertenzwammen is de hoed klein tot groot; vaak gewelfd, vaak ook met een centrale bult; de steel is smal t.o.v. de breedte van de hoed; de lamellen eindigen vrij van de steel. Verwarring is mogelijk met soorten uit het geslacht Volvariella, Beurszwammen. Maar zoals aan de Nederlandse naam al te zien is, soorten uit dit geslacht hebben een beurs.

Deze paddenstoel is jong, de lamellen zijn wit. Als de paddenstoel zich ontwikkelt, zullen ze roze verkleuren. Dit verkleuren komt door het rijpen van de sporen. Uit Nederland zijn zo'n 27 soorten bekend. In Europa (en over de hele wereld) komen er veel meer voor. Van sommige soorten zijn varianten en forma bekend. Sommige soorten zijn nog niet goed onderzocht. Er zijn grote en kleine soorten Hertenzwammen in diverse hoed- en steelkleuren en met diverse hoedstructuren. Ook tussen de vruchtlichamen van een enkele soort kunnen grote verschillen bestaan door leeftijd en omstandigheden. Hertenzwammen zijn saprofieten. Je treft ze op verschillend substraat; veelal op sterk verrot hout.

Op grond van de in het veld al waar te nemen macroscopische kenmerken: ''de bruine hoedkleur, de kleine schubjes op het hoedcentrum; de witte steel, deels overdekt met donkere schubjes; de groeiplaats op loofhout; de raap-achtige geur'' (dit heel kort samengevat) is de vondst waar in het begin op wordt gewezen Pluteus cervinus, Gewone hertenzwam.

Voor het maken van een beschrijving ga je de paddenstoel bekijken. Alles wat je er aan opvalt en aan kunt meten (alle losse kenmerken) schrijf je op. De gegevens zijn nodig voor de determinatie, voor de nacontrole en e.v. voor het herbarium. Voor het beschrijven is het handig om gebruik te maken van bestaande termen. Die zul je helaas allemaal moeten leren. Maar begin eenvoudig. Door de herhaling, door het opschrijven en lezen (het controleren aan de hand van een beschrijving uit de literatuur) wennen deze vaak nog onbekende en moeilijke termen. Uiteindelijk, maar daar gaat een tijd overheen, kun je een complete beschrijving maken.
 

Marian en Bert

#2
Microscopisch zijn voor Hertenzwammen pleurocystiden, hoedhuidstructuur en gespen belangrijke determinatiekenmerken. Sporen zijn bij Hertenzwammen, voor de soortbepaling minder belangrijk. Het beschrijven van de microscopische gegevens is ook een moeilijke klus. Gewoon beginnen ........... eerst weer met een simpele beschrijving van wat je denkt te zien. Van lieverlee gaat ook dit beschrijven beter. Probeer er een lijstje met technische woorden bij te gebruiken en voorbeeldtekeningen zijn handig.
     
De Gewone hertenzwam heeft dikwandige pleurocystiden met haken aan de top; de structuur van de hoedhuid bestaat uit een cutis (de hyfen lopen evenwijdig aan het oppervlak) en gespen ontbreken. Ook dit is een korte samenvatting van wat er allemaal te zien is. Hoe meer ervaring je met je microscoop krijgt hoe meer structuren je gaat herkennen.

Als je alle gegevens hebt genoteerd, pak je er de determinatiesleutel bij. Deze volg je tot je bij een soortnaam uitkomt. Helaas is het niet zo dat de naam waarbij je vroeger of later in de sleutel uitkomt, ook automatisch de goede is. Zeker in het begin, maak je gemakkelijk fouten (met het bestuderen van de kenmerken of in het volgen van alle stappen). Een sleutel hoeft niet  alle soorten te bevatten en/of kan ook bepaalde onduidelijkheden bevatten. En heel, heel soms is het natuurlijk ook mogelijk dat je een nieuwe soort hebt gevonden. Voor de zekerheid dus altijd de uitkomst controleren aan een soortbeschrijving uit de literatuur.

Helaas komt het voor dat je in je speurtocht blijft steken op een aantal mogelijkheden. Zeker in het begin maar ook later.  Als je er uiteindelijk toch niet uitkomt, lijkt dat een grote teleurstelling. Zonde van al het werk? Oké, je hebt inderdaad geen naam gevonden (misschien zelfs een bijzondere soort gemist). Zie het echter vooral positief. Elke keer als je op deze manier te werk gaat oefen je je vaardigheden. Vroeg of laat gaat het je wel bevredigende resultaten opleveren.

Nog een laatste tip. Probeer ook te werken met bekende soorten. Het grote voordeel daarvan is dat je vooraf weet waar je in een sleutel op uit moet komen en je ook aan de hand van bestaande beschrijvingen kunt leren wat met bepaalde technische woorden wordt bedoeld. Bij het volgen van de sleutel is het handig om bij elke stap die je maakt, het nummer te noteren. Zeker bij de nr.'s waar je een keuze maakt. Als je ergens vast loopt hoef je dan niet steeds opnieuw te beginnen maar kun je beginnen op de plek waar je dan vermoedelijk in de fout bent gegaan.

http://www.paddenstoel.nl/html/pluteaceae.html

Marian en Bert

#3
Zo'n maand geleden vond ik in het bos gedumpt foldermateriaal. Het lag er kennelijk al een poos en er groeiden diverse paddenstoelen op. Hertenzwammen verwacht je niet op een dergelijke plaats maar er groeiden diverse vruchtlichamen. Het was P. podospileus, Fluweelhertenzwam, een vrij kleine soort met een korrelig hoedoppervlak en steel die bedekt was met donkere vezeltjes (dat hoeft niet altijd). Met wat kennis van het hertenzwammengeslacht is deze soort in het veld te herkennen.

Marian en Bert

#4
Als je de Fluweelhertenzwam microscopisch bekijkt, vallen twee dingen op. De hoedhuid bestaat anders dan bij de eerder getoonde P. Cervinus, Gewone hertenzwam uit twee typen cellen namelijk zowel kegelvormige tot rondachtige als spoelvormige tot smal conische en de pleurocystiden zijn dunwandig en variabel van vorm (overwegend knots-, urnvormig of conisch).

Marian en Bert

Haakvormige, dikwandige pleurocystiden zoals o.a. bij de Gewone hertenzwam vallen op en wijken duidelijk af van cheilocystiden (voor de plaats van beide soorten cystiden op de lamel, zie foto in een voorgaand scherm). "Rondere", dunwandige pleurocystiden zoals o.a. bij de Fluweelhertenzwam, kunnen wel eens voor problemen zorgen. Ze vallen minder op, kunnen schaars zijn en bij sommige soorten zelfs ontbreken. Hierbij een aantal foto's van de pleurocystiden van de Fluweelhertenzwam.
Nr. 1: Macroscopisch. De pleurocystiden zijn te vinden aan de zijkant van de lamel.
Nr. 2: Macroscopisch. De pleurocystiden zijn vaak al te zien door een loep of stereomicroscoop.
Nr. 3: Microscopisch. De bolle dingetjes zijn de pleurocystiden. De sterretjes op de achtergrond zijn de sporen (4 stuks) die nog aan de basidiën vastzitten. Je kijkt dus boven op de lamel.
Nr. 4: Met een iets grotere vergroting in kongorood. Pleurocystiden aanwezig maar het zicht wordt belemmerd door o.a. sporen.
Nr. 5: Het materiaal is wat meer uit elkaar geklopt.
Nr. 6: Het materiaal nog meer uitgeklopt en dan zie je de losse pleurocystide.

Marian en Bert

#6
Pleurocystiden kunnen door hun vorm verward worden met cheilocystiden. Om er zeker van te zijn dat je in je preparaat alleen pleurocystiden zult aantreffen, kun je de rand van de lamel afsnijden. Soms zul je meerdere preparaten moeten maken voor dat duidelijk is of de pleurocystiden er echt wel of echt niet zijn. Door de lamel in kleurstof (kongorood) te bekijken worden de verschillende structuren duidelijker. KOH maakt het materiaal weker waardoor het gemakkelijker uit elkaar te drukken is. Maar let op: het meten van bepaalde kenmerken gebeurt in water (tenzij de in de literatuur anders staat vermeld).

Marian en Bert

#7
Bijgaand enige foto's van cheilocystiden. Het zijn voorbeeldfoto's. Zowel cheilo- als pleurocystiden variëren in vorm en grootte bij de diverse soorten. Zelfs binnen een enkele soort tref je verschillende vormen aan.

Marian en Bert

#8
De steel van deze Fluweelhertenzwam (P. podospileus forma podospileus) is bedekt met vrij grove, bruine schubjes. Dankzij de lichte ondergrond zijn ze met het blote oog te zien of anders zeker met een loepje. Soms ontbreken bij deze soort de schubjes en is de steel glad of zijn ze alleen aan de steelbasis te zien (forma minutissimus). Als het steelkenmerk onduidelijk is, kun je verzamelsoort P. podospileus gebruiken.

Er zijn meer soorten hertenzwammen met schubjes of haartjes op de steel. Die schubjes en haartjes kunnen grover of fijner zijn, donkerder of lichter gekleurd en daardoor meer of minder opvallen. Steelkenmerken kunnen van belang zijn. Bij het determineren van soorten uit geslachten zoals Inocybe,Vezelkop of Conocybe, Breeksteeltje zijn ze heel belangrijk. Probeer er dus een gewoonte van te maken om je paddenstoel met enige voorzichtigheid van het substraat te halen (mesje) en zo weinig mogelijk te "bepotelen" (met de handen vast te houden).

P. cervinus, Gewone hertenzwam en Pluteus umbrosus, Pronkhertenzwam bijvoorbeeld hebben beide een donker patroon op de steel. De steelbekleding kun je met je microscoop bekijken door een klein stukje uit de buitenwand te snijden. In de literatuur (o.a. FAN deel 2, Pilze der Schweiz deel 4) wordt van de schubjes op de steel bij de Pronkhertenzwam vermeld dat dit caulocystiden zijn. Ze zijn duidelijk anders gevormd dan de andere steelcellen. De steel van de Gewone hertenzwam bevat geen caulocystiden.


Nr. 1: Steelbekleding door de stereomicroscoop
Nr. 2 en 3: Caulocystiden door de microscoop
Nr. 4: Steel Pronkhertenzwam
Nr. 5: Caulocystiden Pronkhertenzwam
Nr. 6: Steel Gewone hertenzwam