Goed, ondertussen (Met dank aan Sjoerd en de NEV) is het artikel van Prikkebeen ook boven water.
Hieronder een weergave.
Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 21 (1992)
Invertebrate Survey Nederland 21:: 13-16
Kan Prikkebeen niet meer ?[/size]
Over de Noodzaak van verzamelen
P.L.Th. Beuk
Abstract
About the necessity of collecting:
A reply is given to Zeegers (1991/1992) who gives his opinion on what is acceptable while collecting insects. His plea is for moderation and he gives directives for collecting in general.
In this article it is stressed that collecting often may be useful or even necessary because of the scientific value of collected material:
• Collected material is a first basis for systematics, faunistic and ecological research;
• Collected material enables one to compare specimens to confirm an identification and to form a search image
• Evidence of reference in literature can be checked
Based on his sense of responsibility the entomologist should draw his own limits of what is acceptable while collecting.
SAMENVATTING
Zeegers (1991/1992) geeft aan wat in zijn ogen toelaatbaar is bij het verzamelen van insecten. Kort gezegd pleit hij er voor terughoudenheid bij het verzamelen en geeft hiervoor enige richtlijnen. In dit artikel wordt aangegeven, dat verzamelen soms nuttig kan zijn, omdat collectiemateriaal op verschillende manieren waardevol is:
a) Collectie materiaal is een eerste basis voor systematisch, faunistich en oecologisch onderzoek.
b ) Collectie materiaal maakt als vergelijkingsmateriaal bevestiging van een determinatie mogelijk en kan dienen voor het vormen van een zoekbeeld.
c) Meldingen in de literatuur
meldingen en literatuur kunnen later gecontroleerd worden aan de hand van bewijs materiaal.
De entomoloog moet vanuit zijn eigen verantwoordelijkheid besef grenzen trekken voor wat hij toelaatbaar acht en niet.
AANLEIDING
In de Veelpoot verscheen enige tijd geleden een artikel van de hand van Zeegers (1991/1992) waarin hij de verzamel-ethiek van entomologen aan de kaak stelt: Er zijn geen algemene normen en waarden voor het verzamelen en iedereen volgt zijn eigen al dan niet duidelijk geformuleerde regels. Er zou een taboe rusten op het aanspreken van entomologen op hun verzamelethiek of juist het ontbreken daarvan.
Centraal in zijn discussie stelt Zeegers het ‘doel’ van de verzamelactiviteit. De diverse ‘doelen’ bespreekt hij, geeft punten van kritiek en geeft aan wat in zijn ogen wel en niet acceptabel is. Hij sluit af met enkele algemene richtlijnen voor het verzamelen.
Ik vond het nodig een nuancering te geven van een aantal van Zeegers’ argumenten en gevolgtrekkingen. In dit artikel wordt een poging gedaan een andere kijk op het verzamelen van insecten te geven.
INLEIDING
De vraag die Zeegers zichzelf stelde is ‘ Waarom neemt een entomoloog een gevangen beest mee naar huis?’. Dit resulteerde in een lijst van zeven mogelijke ‘doelen’ van het verzamelen. Ik wil het verzamelen op een andere manier benaderen, namelijk vanuit de vraag ‘ Waarom bedrijft iemand de entomologie?’ Hierbij denk ik aan drie mogelijke drijfveren:
a) ten eerste het puur recreatieve tijdverdrijf
b ) ten tweede het onderzoek (door zowel amateurs als beroeps)
c) ten derde de handel in ‘entomologische objecten’.
Hierbij moet worden opgemerkt, dat entomologie als recreatieve bezigheid ongemerkt kan overgaan in onderzoek en dat voor menig onderzoeker de entomologie ook zeer ontspannend kan zijn.
De categorie onderzoek behelst een flink aantal soorten van onderzoek, maar daarover later.
ENTOMOLOGIE ALS ONTSPANNING
In deze categorie kunnen twee groepen worden onderscheiden. Als eerste zijn er de ‘natuurgenieters’. Zij gaan op excursie , zijn uitgerust met populaire veldgidsen en zijn al tevreden als ze ongeveer een naam op een beestje hebben kunnen plakken. Ze hebben geen wetenschappelijke pretentie; het is gewoon leuk om in de natuur te zijn. Voor deze categorie is er praktisch geen enkele reden tot verzamelen over te gaan.
Als tweede zijn er de mensen , waarvan Zeegers zegt dat ze beter postzegels kunnen gaan verzamelen. Zij verzamelen insecten (meestal opvallende insecten als vlinders) alleen om ze te hebben. Ook hier is geen enkele wetenschappelijke pretentie. Met dit doel bijeengebrachte collecties zijn soms dan ook niet bruikbaar voor wetenschappelijk pretentie. Met dit doel bijeengebrachte collecties zijn soms dan ook niet bruikbaar voor wetenschappelijk onderzoek, omdat het materiaal slecht of niet is geëtiketteerd. Net als Zeegers ben ik van mening dat dit laatste geen goede zaak is.
Desondanks bouwt een deel van de ‘postzegelverzamelaars’ wel een toegankelijke collectie op die voor wetenschappelijke doeleinden gebruikt kan worden. Ook de entomologen, die voor hun onderzoek streven naar een volledige referentiecollectie kunnen als ‘postzegelverzamelaars’ betiteld worden. Op een volledige referentiecollectie kom ik later nog terug.
ENTOMOLOGIE ALS ONDERZOEKSVELD
Er zijn veel verschillende soorten van entomologisch onderzoek en afhankelijkheid van het soort onderzoek kan het noodzakelijk zijn om te verzamelen. De redenen hiervoor heeft Zeegers genoemd in zijn doelen 3 tot en met 7, maar het is niet altijd mogelijk deze goed van elkaar gescheiden te houden. Ik wil ze langs lopen aan de hand van een aantal soorten onderzoek. Het moge duidelijk zijn, dat de soorten onderzoek ook in elkaar overlopen: faunistische gegevens kunnen bruikbaar zijn bij ecologisch onderzoek; ecologische gegevens kunnen van belang zijn voor systematieken de systematiek is in feite de basis waarop alle onderzoek wordt uitgevoerd.
ONDERZOEK EN VERZAMELEN
Vaak is het niet mogelijk onderzoek uit te voeren zonder daarbij ook te verzamelen. Veel groepen invertebraten zijn te klein of lijken met het blote oog te veel op elkaar om in het veld tot een betrouwbare determinatie te komen. Het kan noodzakelijk zijn series te verzamelen, omdat in het veld niet duidelijk is of enkele op elkaar gelijkende soorten naast elkaar voorkomen.
De mogelijkheid tot het doen van onderzoek zonder daarbij te verzamelen is niet alleen afhankelijk van de grote van de onderzoeken dieren , maar ook van de kennis bij donderzoeker. Deze kennis wordt opgebouwd door een ruime veldervaring en de beschikbaarheid van goede literatuur, voor zweefvliegen bijvoorbeeld het boek van Van der Goot (1981). Het grootste deel van de soorten kan in het veld worden gedetermineerd. Bij een aantal genera levert dit problemen op, omdat ze bestaan uit een complex van soorten, die allen op microscopische kenmerken van elkaar onderscheiden worden. Afhankelijk van het doel van het onderzoek kan dan besloten worden om tot het verzamelen over te gaan..of niet.
Onderzoek aan groepen groter insecten is eerde mogelijk zonder over te gaan tot verzamelen. Niet toevallig zijn dit vaak de groepen , waar relatief veel literatuur over beschikbaar is, tegenwoordig zelfs in de vorm van p populaire, kwalitatief goede veldgidsen. Ook als insecten opvallende ‘kenmerken’ hebben is het mogelijk onderzoek te doen zonder de insecten te verzamelen. Sprinkhanen kun je altijd aan hun zang herkennen en hoef je dus niet perse te vangen. Dergelijke groepen zijn bij een brede laag in de bevolking populair. Het gaat dan bijvoorbeeld om grootschalige inventarisatieprojecten (vergroting van kennis over de verspreiding op de levenswijze) met als vervolg daarop de meer specifieke monitor projecten. Deze trend is ingezet bij de vogels en wordt nu ook gevolgd bij bijvoorbeeld dagvlinders. Groepen als sprinkhanen en libellen lenen zich tot op zekere hoogte ook voor dergelijk onderzoek, maar er zijn niet veel andere groepen ongewervelden waarvoor zo’n soort onderzoek goed mogelijk is.
SYSTEMATISCH ONDERZOEK
Systematisch onderzoek is de basis voor al het onderzoek dat gedaan wordt : de soorten moeten herkend kunnen worden en er moet een referentiekader (naam) zijn om met elkaar over groepen te kunnen communiceren. Systematisch onderzoek is tevens het soort onderzoek dat geheel niet zonder verzamelen kan. De basis voor dit onderzoek ligt altijd in collectiemateriaal. Na een gedegen voorstudie aan de hand van dit materiaal kan er in het veld gericht verwerkt worden. Voor gedetailleerde studie worden beesten verzameld en om variaties te kunnen bestuderen zullen ook series worden verzameld. Uit wetenschappelijk oogpunt is het vereist om bewijsmateriaal beschikbaar te hebben, bijvoorbeeld type exemplaren van nieuwe soorten.
Systematisch onderzoek is niet zelden afhankelijk van door derden verzameld materiaal. De meeste onderzoekers hebben namelijk niet de mogelijkheid alle interessante gebieden te bezoeken. In dat geval zijn vaak door amateurs verzamelde exemplaren van groot belang. Het gaat hierbij ook vaak om toevallig verzamelde exemplaren. De taxonomie staat niet stil. Regelmatig worden nog nieuwe soorten beschreven en zonder verzameld materiaal is het niet mogelijk later na te gaan op welke soort eerdere meldingen in de literatuur betrekking hadden. Collectie exemplaren maken het mogelijk deze meldingen te controleren. (Van der Linden, 1986 en 1991).
FAUNISTISCH ONDERZOEK
Faunistisch onderzoek kent ruwweg twee kanten: onderzoek naar de verspreiding van soorten in de ruimte en onderzoek naar de verspreiding van soorten in de tijd. In beide gevallen kan collectie materiaal waarde volle informatie leveren en in beide gevallen is het soms noodzakelijk bewijsmateriaal te verzamelen.
Bewijsmateriaal is nodig om waarnemingen eventueel later te kunnen controleren. De reden kan zijn dat bepaalde waarneming anders in twijfel wordt getrokken (Zie Renema, 1990) of dat het een groep betreft waarbij in het veld makkelijk determinatie fouten worden gemaakt. De betrouwbaarheid van een veldwaarneming is afhankelijk van een aantal zaken. Het hangt bijvoorbeeld af van de groep, de beschikbare literatuur, de ervaring van de waarnemer, etc.
Zoals boven ook al opgemerkt kunnen taxonomische ontwikkelingen controle van literatuurvermeldingen noodzakelijk maken. Zo zou bij het opstellen van fauna lijsten eigenlijk van alle soorten ergens een bewijsexemplaar in een collectie aanwezig moeten zijn. Daarom is het mijn inziens noodzakelijk van een soort, die voor de eerste maal uit een fauna gebied wordt gemeld, materiaal te verzamelen. Ook in het geval van een uitzonderlijke vindplaats (geografisch of qua biotoop) of datum verdient het de aanbeveling bewijsmateriaal te verzamelen.
Zeegers suggereert, dat het verzamelen van exemplaren geen enkele bijdrage levert aan het vastleggen van vindplaatsgegevens. Dit is mijn inziens niet waar. Zeegers heeft gelijk als hij zegt dat je in een excursieboekje veel meer gegevens kwijt kunt dan op de vindplaats etiketten. Het probleem is echter dat veel van de excursieboekjes (zeg maar de papieren collectie) uiteindelijk niet op een plaats terecht komen waar ze bestudeerd kunnen worden. Dit in tegenstelling tot gewone collecties.
Met etiket gegevens van een collectie-exemplaar heb je op zijn minst een vindplaats, een datum en een verzamelaar. Deze samen maken het mogelijk de papieren verzameling van een verzamelaar gericht te raadplegen. Zonder dat exemplaar ben je bij het bestuderen van excursieboekjes soms veroordeeld tot het zoeken naar een naald in een hooiberg. Belangrijk is de waarde van verzamelde exemplaren als zodanig. De gegevens kunnen worden gebruikt bij het opvullen van ‘witte plekken op de kaart’ en het is mogelijk iets te zeggen over het voorkomen van een soort in de tijd. De auteur houdt zich op dit moment bezig met een herziening van het Nederlandse materiaal van het genus Rhamphomyia (Diptera, Empidae). Bestudering van collectiemateriaal levert zowel een aanvulling op de kennis van de vroegere en huidige verspreiding in Nederland al nieuwe soorten voor de Nederlandse fauna. Dit op basis van oud en recent collectiemateriaal. Deze informatie had nooit uit het opschrijfboekje gehaald kunnen worden omdat weinigen zich met die groep bezig hielden en niet alle soorten herkend werden.
ECOLOGISCH ONDERZOEK
Niet alle soorten ecologisch onderzoek gaat gepaard met veel verzamelen. Bij waarnemingen aan het gedrag van insecten of hun levenswijze zal het vooral gaan om het doen van waarnemingen aan levende dieren. Op zijn hoogst zal dan een klein aantal exemplaren worden verzameld. Hoewel het nodig is om enig bewijsmateriaal te verzamelen om de determinatie te controleren, wordt dat niet eens altijd gedaan.
Informatie over het exacte habitat of de activiteitspatronen gedurende dag of gedurende het seizoen kun je verkrijgen door een aantal methoden. Er is bijvoorbeeld de grovere methode van het plaatsen van vangbakken of –tenten en het ingraven van bodemvallen. Het behoeft geen nadere toelichting, dat genoemde verzamelmethoden bijzonder aselectief zijn en er veel meer dieren gedood worden dan nodig is.
Bestudering van collectie materiaal vooraf kan al een eerste indicatie geven over habitat of activiteitsperiode. Dit is onder ander afhankelijk van hoe het materiaal geëtiketteerd is en of er achtergrondinformatie is vastgelegd in bijvoorbeeld een excursieboekje. Dit kan gevolg worden door gericht veldonderzoek.
Tegenwoordige inventarisatieprojecten maken het mogelijk ecologische informatie op te slaan(via de waarnemingsformulieren) maar voor het grootste deel van de insecten bestaan zulke projecten. Zeegers heeft helemaal gelijk wanneer hij zegt dat veel informatie over de veldomstandigheden niet op het etiket kan worden vastgelegd, maar wel heel goed in de excursieboekjes. Voor veel entomologen geldt echter dat ze maar weinig tijd voor veldwerk hebben. Dat houdt in , dat het maar voor een beperkt aantal soorten mogelijk is in het veld en de determinaties en de aanvullende waarnemingen uit te voeren. Voor overige soorten kan het mogelijk zijn de informatie af te leiden uit (series van) verzamelde exemplaren: geslachtsverhouding, leeftijd (is een exemplaar afgevlogen of niet), reproductieve fase (wijfjes met eitjes etc).
REFERENTIE COLLECTIE
Een goede referentiecollectie is onontbeerlijk bij het serieus bedrijven van entomologie. Hiermee kan het ontbreken van goed illustratie materiaal ondervangen worden en wordt het mogelijk om vooraf een zoekbeeld te vormen. Een collectie is niet alleen nuttig voor de eigenaar. Ook derden, die niet altijd in staat zijn een van de weinige natuurhistorische musea te bezoeken, kunnen deze collectie eventueel raadplegen.
Het nut van een complete referentie collectie ligt hierin, dat alle soorten naast elkaar bekeken en kleine maar duidelijke verschillen vergeleken kunnen worden. Gevolg is een beter zoekbeeld en betrouwbare determinaties in het veld en een geringere noodzaak tot verzamelen.
Ondanks het nut van een complete referentiecollectie zal het meestal niet lukken om die compleet te krijgen. De vraag is of het streven naar een complete collectie moet leiden tot expedities met dat doel. Het aanvullen van de eigen referentiecollectie door ‘toevallige vangsten’ moet zondermeer kunnen.
ENTOMOLOGIE ten behoeve van de HANDEL
Handel in insecten wordt in het algemeen veroordeeld. De reden daarvoor is niet zo duidelijk als die misschien wel op het eerste gezicht zou lijken. Het principe dat dieren in het geheel niet gedood zouden mogen worden, is een ethisch argument waarover moeilijk valt te discussiëren. Met is het er mee eens..of niet.
Weinigen zullen er bezwaar mee hebben als entomologen doubletten uit wisselen. Mede hierdoor zullen ze in het veld minder snel tot verzamelen over hoeven te gaan om hun verzameling compleet te krijgen. Als dit in een wat georganiseerd verband gaat ontstaat een soort ruilbeurs en het hoeft geen verwondering te wekken dat op een ruilbeurs ook mensen op duiken die een graantje mee willen pikken als intermediair in de ruilhandel. Maar als we nu kijken naar de insecten beursen, in Nederland gelukkig nog onbekend. , dan fronsen veel entomologen al afkeurend hun wenkbrauwen: daar wordt ongegeneerd gehandeld. Wanneer wordt het gedrag van een entomoloog of de rol van een intermediair (handelaar) hierin onacceptabel?
Handel in insecten is, volgens mij, niet altijd zonder meer af te keuren. Sommige entomologen, wier referentie collectie nog niet compleet is, gaan naar de kwetsbare gebiedjes, waar de zeldzame soort, die zen nog niet hebben, voorkomt. Betreft het een populaire groep en komen alle bestudeerders van deze groep een keertje langs, dan gaat het gebied naar de knoppen. Dit kan voorkomen worden, wanneer door een persoon van een goede populatie verantwoord wordt geoogst. (Een kweek opzetten of met beleid verzamelen) en dat deze exemplaren worden gedistribueerd. Denk hierbij bijv ook aan de zogenaamde vlinderfarms. Wat ook niet mot worden vergeten is dat voor Derde Wereld landen het exporteren van insecten een welkome bron (harde valuta) kan zijn.
Verzamelen voor de handel is ethisch niet meer toelaatbaar wanneer een natuurlijke populatie daardoor bedreigt wordt met uitsterven of als dit ten koste gaat van het leefgebied van de dieren.
WORDEN INSECTEN BEDREIGD DOOR VERZAMELEN?
De natuur in Nederland wordt aan alle kanten door de mens bedreigd. Directe biotoopvernietiging vindt plaats door woningbouw, recreatie, aanleg van wegen of landbouw, indirect door ontwatering, verontreiniging, fout beheer o misschien wel het broeikas effect. Zijn de entomologen door verzamelactiviteiten daarin een factor van betekenis?
Mijns inziens zijn zij dat niet. De meeste insecten hebben als overlevingsstrategie het voortbrengen van veel nakomelingen. Mede door het verschil in omgevingsfactoren (temperatuur, vochtigheid, licht) zal een nieuwe generatie vaak niet van de ene op de andere dag actief zijn, maar treedt er een geleidelijke toename van het aantal actieve exemplaren en na verloop van tijd een al dan niet plotselinge afname. Slaat een entomoloog aan het vangen, dan is de kans niet groot, dat hij de hele populatie wegvangt. Integendeel, meestal zal die schade erg meevallen. Als je soms ziet hoeveel insecten om het leven komen door het verkeer (zie bijv Kuijten,1992), plotseling weersveranderingen of predatie, dan valt het verlies door verzamelende entomologen daarbij bijna in niet.
CONCLUSIE
Een algemene stelregel zou kunnen zijn dat verzamelactiviteiten nut moet hebben. Het is echter moeilijk om aan te geven wat wel en wat niet nuttig is. Heeft het nut om te verzamelen als er misschien pas jaren later een specialist op komt dagen die wat aan het verzameld materiaal heeft ? Heeft het nut om op zijn tijd zelfs eens een paar exemplaren van een algemene soort te verzamelen ? Heeft het nut een grote serie te verzamelen omdat er per ongeluk een exemplaar van een andere soort tussen kan zitten? Volgens mij wel.
Dat verzamelactiviteiten geen daadwerkelijke bedreiging voor populaties vormen is dan natuurlijk geen vrijbrief om maar raak te verzamelen. Iedere verzamelaar heeft zijn eigen verantwoordelijkheidsbesef en trekt daaruit zijn eigen grenzen. Kwetsbare soorten en populaties dienen ontzien te worden.
Van klein geïsoleerde populaties blijf je bij voorkeur af. Soorten met een ontwikkelingscyclus van enkele jaren (bijvoorbeeld diverse libellen, kevers en grote vliegen) hebben vaak een lage populatiedichtheid. Hier moet ook terughoudendheid bij het verzamelen worden betracht.
Net zo als je voorzichtig moet omgaan met de natuurgebieden waarin je verzamelt, moet je voorzichtig omgaan met de dierlijke populaties in die gebieden.
DANKWOORD
Meneer van Helsdingen, Kleukers, Nieuwkerken en Peeters hebben meegeholpen bij het totstandkomen van dit artikel door de met hen gevoerde discussies en hun commentaar op het manuscript.
LITERATUUR
Goot, V.S., van der, 1981, De zweefvliegen van Noordwest-Europa en Europees Rusland, in het bijzonder de Benelux
Jodicke, R & U., 1990, Geen Onichogomphus forcipatus aan de Rothenbach?-Contactblad NLO 19:12-13
Kuijten, 1992, Vlinders tegen blik, Ent.Ber., Amster. 52:12
Linden, J van der, 1986, Het voorkomen van het genus Platycheirus (Diptera, Syrphidae) in Nederland, Nieuwsbrief EIS – Nederland 17:3-22
Linden, J van der, 1991. Nieuwe soorten van het genus Platycheirus in Nederland en Belgie (Diptera, Syrphidae) - Ent. Ber. Amst 51:112-116
Renema, W. 1990. Een waarneming van Onychogomphus forcipatus bij de Meinweg. – Contcbl NLO 19:11-12
Veling, K. & C. van Swaay, 1990. Onderzoek: monitoring, de vinger aan de pols. – Vlinders 5:24-26
Zeegers, Th., 1991/1992 Prikkebeen kan niet meer – Veelpoot 2(2): 4-9/ Nieuwsbrief EIS- Nederland 21:11-12