Eigenlijk was ik niet van plan om mij nog in deze discussie te mengen, maar de discussie begon nu zonder veel tegengeluid wel erg veel één kant op te gaan. Ik zal wel flink de wind van voren krijgen met dit bericht, maar dat is dan maar zo. Mijn standpunt is als volgt:
Wat zijn de definities?
Inheems:
-“In het land zelf voorkomend” (Van Dale)
-“Inheems is een biogeografische statusaanduiding en betekent dat een taxon (meestal een soort) van nature in het gebied voorkomt, dat wil zeggen spontaan en zonder menselijke invloed.” (Wikipedia).
Hieruit blijkt dat een ‘brede’(Van Dale), en een ‘smalle’ definitie gehanteerd kan worden. Doorgaans wordt echter de definitie zoals gegeven op Wikipedia aangehouden. Momenteel wordt op waarneming.nl de brede definitie gehanteerd. Zowel ingeburgerde soorten als ‘oorspronkelijk inheemse’ soorten zijn zonder slag om de arm te beschouwen als ‘in het land zelf voorkomend’, en vallen dus momenteel nog onder de status ‘inheems’.
Exoot:
-“Uitheemse plant- of diersoort die zich buiten het oorspronkelijke verspreidingsgebied heeft gevestigd” (Van Dale)
-“Een exoot is de status van een organisme dat zich buiten zijn oorspronkelijke verspreidingsgebied heeft gevestigd in een gebied of land waar het oorspronkelijk niet vandaan komt.” (Wikipedia).
Deze term is een stuk eenduidiger.
Ingeburgerd:
-“Opgenomen in een gemeenschap” (Van Dale)
-“Ingeburgerde planten kunnen zich op eigen kracht en zonder hulp van de mens handhaven, en ze hebben een vaste plaats in de huidige vegetatie.” (Wikipedia).
Ook deze term is een stuk eenduidiger.
Ik heb hier met opzet gekozen voor definities in het Nederlands, en buitenom Heukels' Flora. Zo is het op dit Nederlandstalige forum voor iedereen te volgen. Ze doen bovendien geen afbreuk aan de internationale (Engelstalige) situatie van de terminologie, en geven geen principieel voordeel aan de door Heukels' gehanteerde classificatie.
Van belang is om hier op te merken dat een ingeburgerde plant altijd een exoot is. Bij het hanteren van de smalle definitie van ‘inheems’ kan een ingeburgerde plant niet inheems worden, bij het hanteren van een brede definitie wel. Dit betekent ook dat bij een brede definitie van ‘inheems’, zoals nu op waarneming.nl, een soort zowel ‘exoot’ als ‘inheems’ kan zijn.
Waarom een jaartal hanteren waarbij soorten als inheems worden beschouwd als ze vóór dat jaartal in ons land aanwezig waren? Dit past niet in die vaak gehanteerde smalle definitie van het woord ‘inheems’.
Sinds de Neolithische revolutie ca. 12.000 v. Chr. verbouwde de mens planten. Voor de florist belangrijker: sinds dit punt in onze geschiedenis werden zaden, vruchten en planten versleept en later ook verhandeld. Dit is dus waarschijnlijk het eerste begin dat planten terechtkwamen op locaties waar ze zonder de mens niet hadden kunnen komen.
Volgens de smalle definitie van ‘inheems’ is dit dan ook het eerste moment waarop niet-inheemse planten een plaats beginnen te krijgen in de Nederlandse Flora. Van significant deel van de planten die in onze huidige natuur voorkomen is niet meer te achterhalen of deze ergens in deze decennia na 12.000 v. Chr. door de mens zijn geïntroduceerd, en dus technisch gezien niet-inheems zijn. Om deze reden wordt vaak een pragmatische oplossing gebruikt: het hanteren van een jaartal, waarbij we alles wat in dat jaartal in een land voorkwam als ‘inheems’ beschouwen.
Waarom dan 1825 gebruiken, en niet 1500 zoals internationaal vaak gehanteerd wordt?
Het jaartal wat gekozen wordt is een afweging. Enerzijds is het van belang dat de informatie zo volledig mogelijk is, zodat je zo min mogelijk taxa overhoudt waarbij discussie over de gegeven status kan ontstaan. Anderzijds is het van belang om zo dicht mogelijk bij de ‘oorspronkelijk inheemse’ situatie te blijven. Voor maximale nauwkeurigheid van voorkomen in het gekozen jaartal kies je als ijkpunt een jaartal zo dicht mogelijk bij het huidige jaar, en voor het in de buurt blijven bij het ‘oorspronkelijk inheemse’ kies je als ijkpunt een jaartal zo dicht mogelijk bij 12.000 v. Chr. Hier ontstaat dus een probleem.
Internationaal wordt vaak 1500 als ijkpunt gehanteerd. Om en nabij dit jaartal vond de verbinding tussen de Oude en de Nieuwe wereld plaats, en hierna kreeg de internationale verspreiding van soorten (en zeker ook planten) een flinke boost. Zoals op te maken is uit de tekst hierboven, is denken dat vóór 1500 geen planten door mensen werden versleept een illusie. Ook dit jaartal is dus een pragmatische oplossing.
Heukels’ Flora maakt hierin een andere keuze. Hier wordt gekozen voor meer compleetheid van informatie. Voor een flink deel van de planten is niet te achterhalen of ze aanwezig waren in Nederland in 1500 of niet. Het eerste jaartal waarop dit wel met enige zekerheid te zeggen is, is 1825: het jaar van verschijnen van de eerste min of meer complete Flora van Nederland. Dit is dan ook gekozen als ijkpunt.
Persoonlijk vind ik dit een juiste keuze. Liever iets verder van de smalle definitie van inheems af gaan zitten, en een lijst op kunnen stellen met statussen waarover geen discussie kan ontstaan, dan een ijkpunt ver terug in de tijd kiezen, waardoor (veel) meer twijfel bestaat over het destijds voorkomen van bepaalde taxa. Maar: dit is mijn mening. Wat veel belangrijker is: 1825 is het ijkpunt dat Heukels’ Flora hanteert. Aangezien we met de database op waarneming.nl altijd in de eerste plaats Heukels’ Flora volgen, zowel in de taxonomie als bij de soortnamen, is het logisch als dat ook in dit geval gedaan wordt.
Het hanteren van Heukels’ Flora als leidraad voor de plantendatabase van waarneming.nl in zijn algemeenheid is ook niet onbediscussieerd, maar het is wel de huidige situatie. Een situatie die niet zo maar zal veranderen vermoed ik.
Kunnen nieuwe soorten die zonder invloed van de mens na 1825 het land binnen zijn gekomen als ‘inheems’ worden bestempeld?
Wat mij betreft niet. Sinds 1825 (en zeker de afgelopen 100 jaar) is de globalisatie, en het verslepen van planten(zaden) enorm toegenomen. Het aantal planten wat zich op een natuurlijke manier had kunnen vestigen in Nederland zonder dat er tussen 1825 en 2020 überhaupt mensen op de wereld waren is nihil. Soorten die ons land binnen komen doen dat vaak als adventief, ten gevolge van klimaatopwarming (die tenminste voor een zeer groot deel door de mens veroorzaakt is), meelifters (bijvoorbeeld campingflora), via (door de mens aangelegde) kanalen, en ga zo maar door. Punt is: vrijwel iedere plant die zich na 1825 in Nederland wist te vestigen is dat gelukt door de mens. Direct of indirect.
Wanneer je daarom álles wat zich na 1825 heeft gevestigd bestempelt als ‘ingeburgerd’, valt inderdaad een (zeer klein) aantal soorten wat zich ook zonder de mens in die periode had kunnen vestigen in Nederland buiten de boot. Die missen de status ‘inheems’, die ze eigenlijk wel zouden verdienen. Dit is het kleine ‘offer’ van wederom een pragmatische oplossing. Het is echter wel een offer dat veel discussies over de status van individuele taxa (is bijvoorbeeld vestiging t.g.v. klimaatverandering wel of niet inheems? Etc.) kan voorkomen.
Wederom: dit is mijn mening. Belangrijker is: Heukels’ Flora schrijft er het volgende over: “Een soort die, al of niet spontaan, binnen Nederland terecht komt, kan inburgeren.”.
Hoe zit het bij andere soortgroepen?
Bij veel andere soortgroepen is het makkelijker om dicht in de buurt van de smalle definitie van inheems te gaan zitten met de statusclassificatie. Dit komt doordat er veel minder gevallen zijn waarover discussie kan ontstaan. Zo zijn er bij de vogels en zoogdieren maar een paar soorten die vóór het begin van een enigszins complete kennis van de Nederlandse soortsamenstelling van die soortgroep geïntroduceerd zijn, en dus ook maar een paar eventuele discussiepunten. De situatie met twijfelpunten bij vogels is bijvoorbeeld zoals hierboven in een paar berichten uit te leggen.
Bij bijvoorbeeld (korst)mossen en veel insectengroepen is het vaak lastiger om de smalle definitie van ‘inheems’ te benaderen. Alhoewel de mens die doorgaans niet opzettelijk invoerde in Nederland, is ook daar een deel van ingeburgerd ten gevolge van ‘meelifters’. Omdat dit ook daar vaak niet meer te achterhalen is wordt ook daar (wellicht minder bewust) een ‘ijkpunt’ gehanteerd; een jaartal waarbij alles wat toen voorkwam als inheems wordt beschouwd. Volgens mij worden ook bij die soortgroepen vaak ‘nieuwkomers’ als ‘incidental import’ of ‘exoot’ bestempeld, ongeacht of het een (waarschijnlijk natuurlijke) uitbreiding van het leefgebied betreft. Daar kan iemand anders met meer achtergrondkennis over die soortgroepen mij vast op aanvullen/aanpassen.
Wat mij betreft hanteert waarneming.nl de statussen van de soortgroep Planten in de toekomst dan ook als volgt (m.u.v. ‘Extinct’ en ‘Komt niet voor’):
Inheems: Alle planten die in 1825 een ingeburgerde of inheemse status hadden in Nederland
Ingeburgerd: Alle planten die na 1825 volgens de definitie van Heukels’ Flora in Nederland zijn ingeburgerd
Exoot: Alle overige planten
Dat ‘ingeburgerd’ niet op levenslijsten verschijnt kan overigens met een paar keer klikken door iemand van het waarneming.nl-team aangepast worden natuurlijk, en mag denk ik geen reden zijn om soorten niet die status toe te kennen.