Determinatietabel voor boomzonnetjes (Athallia's)

Gestart door Matthijs Molenaar, juli 24, 2023, 07:51:02 AM

Vorige topic - Volgende topic

Matthijs Molenaar

Determinatie van boomzonnetjes - Athallia
Soorten uit het genus Athallia, in het Nederlands boomzonnetjes genaamd, worden in Nederland steeds algemener. Het verschil tussen de soorten is vaak nog niet helemaal duidelijk. Dit is een kleine determinatietabel om te gebruiken bij het determineren.

In Nederland hebben meerdere korstmossensoorten de naam 'boomzonnetje'. Echter, de soorten oranje boomzonnetje (Caloplaca cerina), rood boomzonnetje (Blastenia ferruginea) en dof boomzonnetje (Marchantia asserigena) zijn niet geplaatst in het genus Athallia; daarom worden ze hier niet behandeld.

Dankzij de Nederlandse naam lijkt muurzonnetje (Athallia holocarpa) niet op boom voor te komen, maar niets is minder waar! Deze soort wordt op boom vaak verward met geel boomzonnetje (Athallia cerinelloides), waarmee de verschillen erg klein zijn. Hier worden onder andere de verschillen tussen die twee opgelicht.

Voor het determineren van vrijwel alle boomzonnetjes is microscopisch onderzoek noodzakelijk! Als je een boomzonnetje (Athallia) vindt, is het dus het handigste om hem te verzamelen zodat jij of iemand anders hem microscopisch kan controleren.

Alleen gewoon boomzonnetje (Athallia pyracea) kan meestal in het veld al gedetermineerd worden.

In deze sleutel en de beschrijvingen worden soms moeilijke, microscopische termen gebruikt. Dit is een woordenlijst:
•    Apotheciën: platte, kleine schijfjes waarin sporen worden gevormd
•    Thallus: de korst zelf (van een afstand bij sommige soorten in andere genera soms al goed zichtbaar als vlek op bijvoorbeeld de stam of steen), bij deze soorten vaak wittig
•    Thallien excipulum: de rand van de apotheciën die gemaakt is van algencellen
•    Ascus: de sporen worden hierin bewaard, ook wel ''sporenzakje'' genoemd
•    Hypothecium: het onderste deel van het apothecium in een doorsnede, onder het gedeelte waar de sporen liggen

Determinatiesleutel
1a Apotheciën diep oranje gekleurd, relatief gezien groot (0.3-1 mm in diameter), met een witte rand bij de apotheciën die gemaakt is van cellen uit het thallus (thallien excipulum), 8 sporen per ascus --> gewoon boomzonnetje (Athallia pyracea)
1b Apotheciën geel of licht oranje, klein (0.1-0.7 mm in diameter), zonder een witte rand bij de apotheciën die gemaakt is van cellen uit het thallus (thallien excipulum), 8 of 12-16 sporen per ascus --> 2

2a 12-16 sporen per ascus, apotheciën felgeel, 0.1-0.4 mm in diameter --> klein boomzonnetje (Athallia cerinella)
2b 8 sporen per ascus, apotheciën felgeel of oranje, 0.1-0.7 mm in diameter --> 3

3a Apotheciën gelig, klein (0.1-0.4 mm in diameter); hypothecium tot 45 µm hoog; meestal op Eik of Vlier maar kan ook op andere boomsoorten groeien --> geel boomzonnetje (Athallia cerinelloides)
3b Apotheciën oranje, gemiddeld groter (0.3-0.7 mm in diameter); hypothecium hoger dan 40 µm; meestal op andere boomsoorten (maar is mogelijk op Vlier!), op steen of op hardhout --> muurzonnetje (Athallia holocarpa)

Klein boomzonnetje - Athallia cerinella
Foto: Arne van Wingerden

Habitus: Apotheciën felgeel, klein, 0.1-0.4 mm in diameter.
Microscopie: 12-16 sporen per ascus. Hymenium 70-90 µm hoog.
Zeldzaamheid en habitat: Algemeen, voornamelijk op populierentakken.

Geel boomzonnetje - Athallia cerinelloides
Foto: Henk-Jan van der Kolk

Habitus: Apotheciën felgeel, ongeveer even groot als klein boomzonnetje (Athallia cerinella), soms tot 0.7 mm in diameter.
Microscopie: 8 sporen per ascus. Hypothecium 10-45 µm hoog.
Zelzaamheid en habitat: Nog zeldzaam maar mogelijk veel over het hoofd gezien, voornamelijk op basische eiken of op vlier.

Muurzonnetje - Athallia holocarpa
Foto: Lukas Verboom

Habitus: Apothecia geel tot oranje, iets groter, 0.3-0.7 mm in diameter.
Microscopie: 8 sporen per ascus. Hypothecium 50-80 µm hoog.
Zeldzaamheid en habitat: Algemeen, vaak op hardhout maar kan ook op boom of steen voorkomen.

Gewoon boomzonnetje - Athallia pyracea
Foto: Matthijs Molenaar

Habitus: Apothecia dieporanje, groter, 0.3-1 mm in diameter, met een witte rand gemaakt van algencellen (thallien excipulum) die het beste zichtbaar zijn bij jonge apotheciën.
Microscopie: 8 sporen per ascus. Hypothecium 70-100 µm hoog.
Zeldzaamheid en habitat: Vrij zeldzaam, voornamelijk op populierentakken. Vaak vergezeld met vlierschotelkorst (Lecanora sambuci) - zie: van der Kolk et al. (2018)

Ter vergelijking: links gewoon boomzonnetje (Athallia pyracea) met rechts klein boomzonnetje (Athallia cerinella):


Gewoon boomzonnetje (Athallia pyracea) is gemiddeld dus een stuk groter en dieper oranje in vergelijking met klein boomzonnetje (Athallia cerinella). Ook heeft het een witte rand (vooral goed zichtbaar bij jonge apotheciën) die ontbreekt bij klein boomzonnetje (Athallia cerinella).
De foto is een voorbeeld van de vlierschotelkorst-associatie (Lecanoretum sambuci), zie ook van der Kolk et al. (2018)

Literatuur:
Arup, U. (2009). The Caloplaca holocarpa group in the Nordic countries, except Iceland. The Lichenologist 41
Download: https://www.researchgate.net/profile/Ulf-Arup/publication/231977346_The_Caloplaca_holocarpa_group_in_the_Nordic_countries_except_Iceland/links/0f31753706ea9e3852000000/The-Caloplaca-holocarpa-group-in-the-Nordic-countries-except-Iceland.pdf

Kolk, H. van der, Geraets, L., Bingley, M., & Lanen, W. van (2018). Gewoon boomzonnetje (Athallia pyracea) en de Vlierschotelkorst-associatie (Lecanoretum sambuci) op bakenbomen langs de Maas. Buxbaumiella 112
Download: https://natuurtijdschriften.nl/pub/1001625/BUX2018112001006.pdf
Met vriendelijke groet,
Matthijs Molenaar.

Levenslijst Waarneming.nl

When nothing goes right, go left (Martha Cecilia)

waterland01

Mooie sleutel, waarvoor dank! Cerinelloides is zeer waarschijnlijk echt een stuk zeldzamer dan cerinella, want anders zou je bij microscopische controle niet consistent veel minder op cerinelloides uitkomen.
Henk Timmerman

lukasverboom

#2
Citaat van: waterland01 op juli 31, 2023, 00:15:58 AMMooie sleutel, waarvoor dank! Cerinelloides is zeer waarschijnlijk echt een stuk zeldzamer dan cerinella, want anders zou je bij microscopische controle niet consistent veel minder op cerinelloides uitkomen.

Ik heb cerinelloides zelf alleen maar op goedbelichte eikenstammen gevonden, vaak met Catillaria nigroclavata en Halecania viridescens. Nooit op takken, en ik heb zeker honderd keer cerinella gecheckt.
Groet,
Lukas

Marien bioloog
Favoriete groepen: korstmossen, mossen, schelpen, vleermuizen, mariene dingen.

Korstmossen in de tuin? https://forum.waarneming.nl/index.php/topic,464730.0.html

waterland01

Lukas,

Ik krijg ook sterk de indruk dat cerinelloides voornamelijk op boomstammen voorkomt. Maar toch ook wel op takken en takjes, het is geen wet van Meden en ook niet van Perzen! Ik heb hem laatst ook weer op een takje gevonden...In ieder geval een stuk zeldzamer dan cerinella, dat is wel duidelijk.
Henk Timmerman