Bastaardarend Everdingen

Gestart door Bram Rijksen, november 07, 2016, 17:43:05 PM

Vorige topic - Volgende topic

Bram Rijksen

Niet echt een excursieverslag, maar wel een praktische manier om dit vast te leggen..

Bastaardarend, een nieuwe soort voor de Utrechtse provincielijst..?

Het is 6 mei 2016, begin van de avond, windstil en zonnig. Ideale omstandigheden om na het eten nog even de telescoop uit te laten. Samen met mijn zoon Rinke rijd ik bij Vianen de Lekdijk op en om zeven uur parkeer ik de auto strak tegen de uiterwaard bij Everdingen aan. Even lekker een uurtje vrijblijvend vogelen: kijken of er meeuwen komen slapen, of de blauwborst zingt en of er iets te fotograferen valt.
We lopen via het paadje vanaf de dijk richting de rivier. Er komt een purperreiger langs, mooi van achteren beschenen door het zachte zonlicht. Een bosrietzanger denkt "beter goed gejat dan slecht verzonnen" en blijkt een hele verdienstelijke koolmees en merel in huis te hebben. Een blauwborst haalt een aantal keer stevig uit en verderop komen de eerste kleine mantelmeeuwen al naar beneden. Kortom, we zijn nog geen vijf minuten onderweg of ik vind het nu al leuk.

Om zes minuten over zeven zie ik op zo'n veertig meter hoogte boven de Lek iets groots en donkers in de lucht hangen, en langzaam komt dat onze kant op glijden. Een scherp afgetekend silhouet van een wel hele forse roofvogel met stilgehouden vleugels. Groot dus, een soort anabole-buizerd. Geen zeearend, daar is het weer te klein voor en mist het de typische 'vingers'. Of lijkt dat alleen maar zo doordat de hand gesloten blijft? Als de vogel bijna recht boven ons is, blijft ie vrijwel stil op één plek tegen de zachte oostenwind hangen. Waar sta ik nou toch naar te kijken, wat is dít nou voor iets mafs..? Naast wordt om meer duidelijkheid gevraagd, maar ik heb echt even geen idee.. Ik adviseer Rinke wel om foto's te maken, en probeer zelf zo snel mogelijk de vogel in de scoop te vangen. Net als dat is gelukt begint de vogel van ons af te glijden, richting Culemborg. Zichtbare kenmerken van achteren? Ik kom niet verder dan een vooral egaal donker beest met iets afhangende vleugels. Maar was de vogel nou écht zo groot of leek dat maar zo doordat de vleugels zo stil werden gehouden?
Dan beginnen verderop de kleine mantelmeeuwen te janken en klapt de vogel twee keer sloom met de vleugels: o nee, dit is serieus iets groters! Oké, geen maatje zeearend, zoveel is wel duidelijk. Maar iets van dit formaat, met zo'n donkere grondkleur.. dan móet het toch haast wel een kleinere arendsoort zijn? Zo eentje uit het rijtje schreeuw-/bastaard-/steppe-/savanne-/indische schreeuwarend  dus. Geweldig; als ik ergens weinig kaas van heb gegeten..
Ondertussen glijdt de vogel stoïcijns door en ik vrees voor 'another one that got away'. Net als ik overweeg om in de auto te springen om 'm aan de andere kant van fort Everdingen op te pikken, draait-ie om en komt ie weer recht op ons afglijden, inmiddels flinke paniek veroorzakend bij de rondvliegende meeuwen, steltlopers en eenden. Schuin boven ons begint de arend rustig te cirkelen. We zien nu de brede vleugels, de egaal donkerbruine onderdelen met lichte crèmekleurige onderstaartdekveren, lichte komma's op de ondervleugels, en opvallend lange 'vingers'. Aquila: check! Maar hoe nu verder? Hoe zat het ook alweer: dekveren op ondervleugel donkerder dan slagpennen, dat is toch een kenmerk voor één van die soorten..? Omdat ik besef dat ik er met alleen kijken niet uit ga komen, focus ik me op het maken van foto's.
Wat een raar moment is dit: er cirkelt een heuse arend boven ons hoofd, maar omdat ik nog niet weet wélke blijft een euforisch gevoel vooralsnog uit. Ik ben er ook helemaal niet gerust op dat we het wél zeker zullen gaan weten; ik ken de verhalen van vergelijkbare waarnemingen waarbij men nooit verder is gekomen dan 'mogelijk' of 'waarschijnlijk deze soort'. Er werden in zo'n geval simpelweg te weinig doorslaggevende details gezien of vastgelegd.
Om twaalf minuten over zeven maken we de laatste foto's van de arend die steeds hoger cirkelt en over Everdingen richting het zuidwesten uit het oog verdwijnt. Het hele feestje duurt dus maar een minuut of vijf à zes. Als we zeker zijn dat ie definitief door is verplaatsen we onze aandacht direct naar de geschoten plaatjes. Hmm... de resultaten zouden toch voldoende moeten zijn om de vogel op naam te brengen, zo denk ik.
Toen de vogel nog in beeld was blijkt Rinke via Whatsapp al een fotootje rondgestuurd te hebben, en de eerste reacties waren al binnengekomen ("Aaargh!! Tp? Moet ik gaan rijden?"). Zo begrijpen we dat er gisteren ook al een onbekende aquila is gemeld in de buurt van Tiel, en dat boven Noord-Brabant een schreeuwarend werd gefotografeerd, dus logisch dat dit ook als eerste suggestie wordt aangedragen. Na het zien van de foto's van dat beest is echter al direct duidelijk dat wij toch iets heel anders hebben gezien; niet zo jong en met een tegenovergestelde licht/donker-verdeling tussen slagpennen en dekveren. Na het snel raadplegen van wat foto's van andere aquila-arenden op internet durf ik voorzichtig de determinatie als mogelijke bastaardarend wel aan, en wordt de waarneming verder wereldkundig gemaakt.
Op verschillende plekken in de zuidelijke helft van Nederland wordt vervolgens vanaf strategische locaties vol spanning uitgekeken naar de vogel. Helaas voor vele vogelaars zonder succes.

Beknopte beschrijving

-   Eerste indruk: duidelijk groter dan buizerd en op het eerste gezicht vrijwel egaal donker. Breedte van de rechthoekige vleugels meer in het oog springend dan de lengte van de vleugels. Vlucht vooral zwevend, aantal vleugelslagen (sloom) in vijf minuten minder dan 20. Tijdens zeilen gesloten hand (meer buizerd- dan arendachtig). Korte staart. Kop relatief ver vooruitstekend.
-   In tweede instantie, bij betere belichting (en deels na bekijken foto's): donker chocoladebruine onderdelen, contrasterend met lichte crèmekleurige onderstaartdekveren. Dekveren op ondervleugel minstens zo donker als lichaam. Hand- en armpennen ondervleugel lichter, met duidelijk verschil in vorm en kleur tussen verschillende slagpennen, onregelmatige achterrand vormend. Aanwezigheid bandering niet vastgesteld. Lichte basis van buitenste handpennen vormen licht boogje bij polsvlekken. Staart donker. Forse gele snavel met ver doorlopende mondhoeken en zwarte snavelpunt. Donker oog. Brede vleugels tijdens cirkelen iets gebold /afhangend, duidelijk 7 lange omhoog gekrulde vingers zichtbaar.
-   Bovendelen lastiger te beoordelen, maar egaal donker lijkend, met weinig contrast tussen schouders, vleugeldekveren en slagpennen. (Restanten) wit aan uiteinden vleugeldekveren. Opvallende brede witte rand staartbasis en wit rugvlekje. Lichte basis buitenste handpennen.


Determinatie

Algemeen
Op basis van het formaat, verhoudingen en kleuren konden veel roofvogelsoorten relatief eenvoudig op voorhand worden uitgesloten, waaronder alle grote, alle licht gekleurde en alle langvleugelige arenden. Resterende kandidaten die voor determinatie in aanmerking kwamen (en die als dwaalgast in Nederland zijn te verwachten) waren steppe-, schreeuw- en bastaardarend, of een hybride schreeuw- x bastaardarend.
De aanwezigheid van verschillende generaties slagpennen (zowel lichte als donkere, waarvan sommige met versleten of met afgeronde top) duidden op een vogel van minstens 2 of 3 jaar oud.

Bouw
De vogel van Everdingen was fors, maar zeker niet zo indrukwekkend groot en langvleugelig als bijvoorbeeld de keizerarenden die ik me kon herinneren van Hongarije. Vooral de breedte van de vleugels en de relatief korte staart waren opvallend.
Rechthoekige en brede vleugels past vooral op bastaard- en schreeuwarend. Beide zijn kleiner en kortvleugeliger dan steppearend, die qua bouw eerder aan een grote arendsoort als keizerarend doet denken.

Verenkleed
Een egaal donker chocoladebruin lijf, contrasterend met lichte onderstaartdekveren is typisch voor (sub)adulte bastaardarend. Schreeuwarend heeft op deze leeftijd over het algemeen een lichter kleed, met een minder scherp contrast tussen lichaam en onderstaartdekveren. Bij steppearend is de kleurverdeling en het contrast ook anders.
De combinatie van zeer donkere ondervleugeldekveren met lichtere slagpennen, is tamelijk exclusief voor adulte bastaardarend. Bij de andere twee soorten zijn de dekveren juist lichter(bruin) dan de slagpennen, soms even donker, maar nooit donkerder dan de slagpennen. Bovendien zijn bij steppe- en schreeuwarend de slag- en staartpennen gebandeerd, het duidelijkst bij steppearend.
Een opvallend licht 'half maantje' naast de donkere polsvlekken is kenmerkend voor bastaardarend. Schreeuwarend heeft hier meestal niet één maar twee (smallere) halve maantjes, bij steppearend is dit kenmerk minder ontwikkeld.
Op de bovendelen lijken de dekveren net zo donker als de slagpennen en is de basis van een beperkt aantal handpennen lichter gekleurd. Beide andere soorten laten meer wit zien in de handpenbasis (mn. schreeuwarend). Daarnaast heeft schreeuwarend lichtere dekveren die contrasteren met de donkere slagpennen.
De zeven duidelijk zichtbare 'vingers' zijn kenmerkend voor bastaard- en (in mindere mate) voor steppearend. Veel van de overige kenmerken passen echter niet op steppearend.  De meest verwante soort schreeuwarend heeft zes i.p.v. zeven vingers.

Overige kenmerken
Gele snavel sterk contrasterend in egaal donkere kop. Snavel weliswaar fors maar niet zo groot als bij grotere arendsoorten. Donker oog. Deze kenmerken passen goed op bastaardarend en niet of nauwelijks op schreeuw- en steppearend.

Uitsluiten hybride schreeuw- x bastaardarend

Een apart verhaal vormen de nakomelingen van gemengde paren bastaard- x schreeuwarend, zoals steeds vaker aanwezig in de overlappende broedgebieden. Tijdens onderzoeken, o.a. in Polen en Litouwen, vielen onvolwassen vogels vooral op door de aanwezigheid van zowel schreeuw- als bastaardarendkenmerken. Inmiddels zijn er al diverse waarnemingen van vergelijkbare vogels in Europa bekend. Van meerdere jongen van gemengde paren is met behulp van gps-zenders aangetoond dat deze zonder problemen zowel via West- als Oost-Europa richting Afrika vliegen. Opvallend is het groeiend aantal waarnemingen van arenden in Zuid-Spanje waarvan men ook het sterke vermoeden heeft dat dit nakomelingen van mengparen zijn.
Inmiddels is er over de herkenning van deze juveniele hybriden en de verschillen met zuivere exemplaren wel wat meer bekend. Of bij (sub)adulte vogels hybride kenmerken nog altijd zijn terug te vinden is onduidelijk. In Litouwen werd tijdens onderzoek minstens één adulte vogel langere tijd gevolgd, waarvan men vrijwel zeker wist dat dit een nakomeling van een gemengd paar was. Bij deze adulte vogel waren in ieder geval wél kenmerken van zowel schreeuw- als bastaardarend aanwezig.

Op de foto's van de Everdingse vogel heb ik geen kenmerken kunnen vinden die wijzen op schreeuwarend-invloeden.


Voorkomen Bastaardarend in Europa en bedreigingen

Bastaardarend is in Europa een van de schaarste en meest bedreigde roofvogels. Het broedgebied strekt zich van Oost-Europa uit over Azië uit tot Noord Korea, maar binnen dit enorme gebied ontbreekt de soort op veel plekken. +/- 40% van het oppervlak van dit gebied beslaat Europees Rusland, Wit Rusland en de Oekraïne, en is goed voor maximaal 900 broedpaar. Voor de rest van Europa gaat men uit van 17-33 paar, en dit aantal lijkt verder terug te lopen. Ter vergelijking: de nauw verwante schreeuwarend broedt ook in Oost-Europa, maar het broedareaal van deze soort strekt niet verder oostwaarts. Het aantal broedparen wordt echter geschat op zo'n 20.000. Des te vreemder dat deze lange afstandstrekker niet veel vaker dan bastaardarend in Nederland is vastgesteld.
Overwinteren gebeurt vooral in zuidoost-Europa, noordoost-Afrika, het Midden Oosten en zuid-Azië. Zeer kleine aantallen verblijven 's winters ook in zuidwest-Europa.
Het verdwijnen van Bastaardarend uit Europa heeft een aantal oorzaken. Decennia lang was vergiftiging van de prooidieren één van de belangrijkste, maar daarvoor zijn in de plaats gekomen vernietiging van leefgebied (ontbossing, verdroging), verstoring tijdens het broedseizoen en -met name tijdens de trek- jagers en botsingen met hoogspanningskabels.
Tegenover de daling van het toch al zo lage aantal broedparen bastaardarend staat de stijging van het aantal gemengde paren dat succesvol hybriden bastaard- x schreeuwarend grootbrengt. Zo werd tussen 1996 en 2012 in Oost-Polen een afname van 50% zuivere broedparen bastaardarend en een toename van 30% gemengde paren geconstateerd.

Bastaardarend in Nederland

Totnogtoe zijn er 29 waarnemingen van Bastaardarend door de CDNA aanvaard. Veel daarvan dateren uit een tijdperk dat je een vogel pas goed kon determineren nadat ie geschoten of gevangen was, dus eind negentiende, begin twintigste eeuw. De eerste bastaardarend die door twitchers van het eerste uur op hun Nederlandse lijst bijgeschreven kon worden, betrof in 1985 een vogel op Terschelling. Pas twaalf jaar later dook er weer eentje op bij De Marne, maar tussen 2000 en 2003 ging het ineens goed los: maar liefst 11 bastaardarenden werden in die periode gezien. En daarmee leek al het kruit in één keer verschoten.. In 2009 kwam Tönn ons nog even pesten: Tönn was een bastaardarend uit Estland, voorzien van een gps-zendertje op z'n rug. Zonder door één vogelaar gezien te zijn bleek hij een nachtje in Overijssel doorgebracht te hebben.
In oktober 2015, opnieuw twaalf jaar na de laatste veldwaarneming, leek het te gaan lukken: bij Weert werd door een select groepje vogelaars een zeer waarschijnlijke bastaardarend gezien en gefotografeerd. Jammer dat het een beetje heiig was die ochtend en dat Dick Forsman alles zo ingewikkeld heeft gemaakt: op basis van de foto's is een hybride niet uit te sluiten.

De bastaardarend van Everdingen zou, indien aanvaard, het 30ste geval voor Nederland, en de eerste voor de provincie Utrecht betekenen.
Zeer recent werd op 16 oktober 2016 bij De Hamert ook nog een Bastaardarend gezien en goed gefotografeerd. Aanvaarding van deze waarneming lijkt dan ook aannemelijk.

frankneijts

Leuk verhaal Bram! En goed dat je (en je zoon) m fatsoenlijk hebt(hebben) kunnen fotograferen: ik weet uit (helaas herhaalde) ervaring hoe t is als dat niet zo lukt met zulke aquila's.. B)
Groeten,

Frank

"When logic and proportion have fallen sloppy dead...
Remember what the dormouse said: feed your head!"
Grace Slick in 'White Rabbit'