groepsvorming van kleine bijen

Gestart door hay, augustus 22, 2010, 20:48:01 PM

Vorige topic - Volgende topic

hay

Dag bijenkenners,
De situatie -zojuist- is als volgt: ik zit op de begraafplaats Daalseweg in Nijmegen in het gras. Het is zwaar bewolkt, er dreigt regen, de schemering begint in te vallen. Vlak voor me gaat een bijtje op een afgerijpte bloemhoofd van smalle weegbree zitten. Tal van andere bijen verzamelen zich, tot een klompje is ontstaan. Ook op twee andere bloemhoofdjes binnen een straal van 30 cm ontstaan kleine verzamelingen van dezelfde bijen. In totaal tel ik er 16. Mijn vragen: wat is hier aan de hand en welke soort betreft het?
Groet,
Hay

Stijn Schreven

#1
Dit lijkt me - lettend op vorige topics - Lasioglossum calceatum, allemaal mannetjes. Ik heb het zelf een keer gezien bij mannetjes van kattenstaartdikpoot (Melitta nigricans), met zo'n 30 bij elkaar. Ook toen was het dreigend bewolkt weer. Het zal vast een functie hebben om harde regen door te komen (misschien minder kans om van een plant afgeregend te worden, doordat ze elkaar vasthouden?), maar hoe dat precies zit weet ik niet.

EDIT: een mogelijke verklaring waarom het alleen mannetjes zijn, zou kunnen zijn dat de vrouwtjes in de (door hen) gemaakte nesten schuilen, terwijl mannetjes daar waarschijnlijk niet welkom zijn en dus 'dakloos'. De mannetjes zorgen dacht ik ook niet voor de nesten, ze patrouilleren alleen langs de openingen op zoek naar vrouwtjes.
Hier is een foto van die mannetjes van Melitta nigricans: http://waarneming.nl/waarneming/view/43872027
Groeten en bedankt,

Stijn Schreven.

Theo MJP

Hoi Hay, Stijn,

Dat is ook toevallig!! Ik schrijf net aan een kader over slapende bijen voor in het bijenboek dat we maken in de serie Fauna van Nederland.
Hieronder wat overdenkingen in zeer ruwe versie....

Kader: Slapende bijen
Slaap is moeilijk te definiëren maar wordt gekenmerkt door een lijst van kenmerken die veel dieren delen gedurende hun belangrijkste dagelijkse rustperiode. Slaap is een lange periode van immobiliteit die elke dag optreedt, meestal op dezelfde plaats of type plaats en op dezelfde tijd, waarin het dier meestal een soortspecifieke houding aanneemt en duidelijk minder reageert op externe stimuli. Slaap onderscheidt zich van langere perioden van rust zoals diapauze (overwintering) en van kortere perioden van rust die optreden doordat bijvoorbeeld de temperatuur tijdelijk daalt tijdens het passeren van een wolk (O'Neill 2001). Toch zien we een aantal overeenkomstige gedragingen optreden.
Rustende bijen tonen gedurende het verloop van de nacht langere perioden van rust, een daling van de ademhalingsfequentie tot een minimum, een afname van de spanning in bepaalde spieren en een karakteristieke houding van de antennen. Ook een ritmische beweging van de tarsen en verhoogd poetsgedrag tijdens de perioden van activiteit naar rust en van rust naar activiteit, zijn algemene verschijnselen gedurende de nachtrust van bijen. Dit gedrag vertoont veel neurofysiologische paralellen met de slaap van zoogdieren (Kaiser 1995). Het slaapgedrag is dermate consistent dat het wordt gerekend tot de basisinstincten van bijen en wespen (Linsley 1962). De functie van slaap en van slaapgezelschappen is niet bekend. Men denkt aan een vorm van energiebesparing, thermoregulatie, aan bescherming tegen vijanden of aan een functie in het paringsgedrag of sociaal gedrag van bijen (Kaiser 1995, Alcock 1998).
Slaapgezelschappen zijn gemeld van de wespenfamilies Tiphiidae, Scoliidae, Pompilidae, Vespidae en Sphecidae s.l. en van de groep van de bijen Apidae s.l. (O'Neill 2001). Alleen Pittioni (1933) geeft een definitie van een slaapgezelschap: 'Eine Vergesellschaftung artgleicher oder artverschiedener Tiere desselben oder beiderlei Geschlechtes an gemeinsamem Ruheplatze, für deren Zustandekommen weder die besondere Eignung des Schlafplatzes, noch der Geschlechts- oder Brutpflegeinstinkt in Betracht kommt, sondern ein Geselligkeitstrieb angenommen werden muß'. Wcislo (2003) geeft de voorkeur aan de term roestplaatsen waarmee hij erop wil wijzen dat soortgelijke fenomenen ook bij andere dieren zoals dagvlinders en vleermuizen voorkomen.
Omdat we nergens in de literatuur een duidelijk onderscheid hebben teruggevonden en het onderscheiden van de verschillende toestanden van slaap, rust en roest voor veldwaarnemers onmogelijk is, maken we hier geen onderscheid.
.... overwintering......anders!

Variaties in slaapgedrag bij solitaire bijen
Als we het slaapgedrag tussen bijen vergelijken zien we dat de meeste variatie optreedt in de slaapplaats, de slaaphouding en de samenstelling van het slaapgezelschap.
Bijen slapen gedurende de nacht, maar ook bij slechte weersomstandigheden in de open lucht in de vegetatie of in bloemen of in holten in bijvoorbeeld de grond, muren of in hout. Daarbij gebruiken ze vaak hun eigen nesten of de nesten van anderen. Voorbeelden zijn .....Chelostoma-soorten maken gebruik van de klokjesbloemen waarop ze overdag foerageren (figuur 3a). Mannetjes van Panurgus liggen gekruld in de bloemen van gele composieten die bij slecht weer en tijdens de nacht dichtgaan (figuur 3b). Van soorten uit de graafwespengenera Bembix en Philanthus is bekend dat ze aparte slaapnesten graven; dit gedrag komt ook bij bijen voor zoals bij Hesperapis regularis ......... In groepen onder de grond slapen is waargenomen bij Nomia melanderi .............. De slaapplaatsen in de open lucht bevinden zich vaak op geexponeerde plekken, vaak aan dorre stengels, takjes of bloemresten. Bij het terugvinden van de slaapplaatsen spelen zowel visuele als wellicht ook olfactorische signalen een rol [hetgeen tevens toont dat mannetjesbijen evenals de vrouwen zich op de omgeving kunnen oriënteren].
Tijdens hun rustgedrag in de buitenlucht nemen de dieren vaak bizarre houdingen aan die we regelmatig in het veld kunnen aantreffen. Bij solitaire bijen kunnen we een twee/drietal typen van slaaphoudingen onderscheiden. Het meest spectaculair zijn de bijen die zich met de kaken vastbijten aan een takje, stengel of de bladrand van een plant terwijl de rest van hun lichaam verstijft en een bijna rechte hoek maakt met het substraat en waarbij de poten tegen het lijf worden getrokken zoals bij Coelioxys, Epeolus, Nomada en Anthophora (figuur 3c). Andere bijen klampen zich alleen met de poten aan een substraat vast zoals we zien bij Hylaeus, Halictus, Lasioglossum, Macropis en Melitta ...slaapfoto van deze genera? Met kaken en poten vastklampen..........
Van het slaapgedrag van Colletes ................ vinden we in de literatuur slechts enkele voorbeelden. Linsley & MacSwain (1958) vermelden aggregaties van twee Colletes-soorten in Californië die als een soort ballen in de vegetatie hangen. Een van die groepen bestond uit 47 mannetjes en 8 individuen van een Epeolus. Van een andere amerikaanse Colletes-soort wordt gemeld dat de mannetjes in grote groepen slapen vrijwel allemaal met de koppen naar beneden en zich met de poten vastklemmend aan dorre grasstengels (Hurd & Powell 1958). O'Toole & Raw (1991) melden dat mannen van Colletes cunicularius in groepen tot 25 exemplaren samenwerken bij het graven van communale slaapnesten in het zand. Verwante genera van Colletes...Australische literatuur?
Soms slapen bijen solitair, soms bij elkaar in kleine of grotere groepen. Gewoonlijk bestaan slaapgezelschappen alleen uit mannetjes maar ook gezelschappen van mannetjes en vrouwtjes komen voor. Meestal betreft het dan vrouwtjes van koekoeksbijen die zelf geen nesten maken. Zelfs slaapgezelschappen van bijen en wespen komen voor. Zo telde Linsley (1962) in Arizona gedurende een periode van vijf weken 15 bijen- en 21 wespensoorten op één plant. Bijen die in groepen slapen zijn plaatstrouw en keren terug naar dezelfde plek. Soorten kunnen gedurende het seizoen en zelfs gedurende opeenvolgende generaties dezelfde slaapplaatsen gebruiken (Wcislo 2003). Over het gedrag van de dieren binnen slaapgezelschappen is weinig bekend.

Slaapgezelschappen van bijen in Nederland
In de Nederlandse literatuur hebben we tot op heden vier vermeldingen van slaapgedrag van bijen teruggevonden.
De eerste vermelding staat in Snellen van Vollenhoven (1858) die 'in augustus op de duinen bij Den Haag des avonds geheele klompen mannetjes aan helmstengels' vond van Colletes fodiens. Ritsema (1879) verbetert deze waarneming van Snellen van Vollenhoven naar Colletes succinctus en voegt toe dat het de Meerdervoortsche duinen waren.
Een foto van twee slapende mannetjes genomen op 30 juli bij de Beerze ten oosten van Oisterwijk vinden we in een artikel van Lieftinck (1957) over de gewone slobkousbij Macropis europaea. Hij trof op de wijd uitstaande knoppen van de grote waterweegbree (Alisma plantago-aquatica) op een oppervlakte van 3 á 4 m2 een twintigtal mannetjes van Macropis europaea.
Van der Zanden (1977) zag in de nazomer van 1975 elke namiddag tussen vijf en zes uur dat een groepje van 8 á 10 mannetjes van het groefbijtje Lasioglossum sexstrigatum s.l. zich verzamelde in een opening in het metselwerk van zijn huis in Eindhoven op ca. 30 cm boven de grond.
En op 18 juli 1980 tijdens guur weer met regenvlagen, trof dezelfde auteur op bloeiende margrieten in enkele tuintjes in Bronkhorst bij elkaar honderden mannetjes van Colletes daviesanus, soms tot 25 exemplaren stijf tegen elkaar op één enkele bloem (van der Zanden 1981).
Nieuwe waarnemingen van slaapgezelschap van mannetjes van de heizijdebij op Texel en ......
....zie o.a. waarnemingen.nl

Deze (literatuur)studie toont aan hoe verschillend slaap bij bijen zich kan manifesteren en hoe weinig we nog van deze materie begrijpen.

Nieuwe waarnemingen aan dit soort gezelschappen zijn dus zeer welkom.
Groeten Theo


blaauw7

#3
Hoi Hay, Stijn en Theo,
Ik zie dat je nu ook aan de bijen gaat Hay.... ;D :duim:

Leuk Theo dat je je hier ook laat horen.  Ik wacht met smart op het bijenboek...... Ook ik heb al eerder slapende bijen gevonden zie:

http://forum.waarneming.nl/smf/index.php?topic=26913.msg202659.html#msg202659

En ook zo'n 75 M nigricans mannetjes in 1 bloem aar van Kattenstaart. Te zwaar om nog recht te staan.

En een tiental Hylaeus punctulatissimus mannetjes in bloeiende prei
Groeten,
Dick Belgers

Theo MJP

Hoi allemaal,

mooi, mooi!!
Laat maar komen die foto's van slapende, roestende en rustende bijen...; daar kan ik een stuk wijzer van worden.

Groeten Theo


blaauw7

#5
Volgens mij heb ik al eens foto's van slapende bijen naar je toe gestuurd Theo (voorjaar 2008)!
Groeten,
Dick Belgers

Theo MJP

#6
Hoi Dick,

Dat klopt en die heb ik in mijn map met foto's over slaap opgeslagen. Soms laat de uitwerking (door mij) nu eenmaal lang op zich wachten. Het inzicht groeit en geduld is tevens een goede deugd, toch!! Ik ga 't ijzer smeden als het heet is....  ;)

Groet Theo


gko

het is al een tijdje geleden, ik weet niet of je de foto nog hebt,
het is een deel van een groepje slapende mannetjes van M. europaea,
wil je hogere resolutie kan ik die eventueel sturen, interessant onderwerp.
het tellen van slaapgroepen kan ook zorgen voor meer inzicht
in de omvang van populaties
met vr gr gkoopman

hay

Dag allemaal,
Geweldig! Ik ben maar wat blij dat ik gisteravond naar huis teruggelopen ben om mijn fotocamera te halen...en over de muur te klimmen...

Ik kan er nog aan toevoegen dat de rijpe weegbree'bollen' waarop de bijen zich verzamelden donkerder waren dan de andere. Het lijkt er dus op dat ze deze exacte locaties vaker hebben gebruikt. Het gedrag komt goed overeen met de beschrijving van Theo. De bijen vertonen nauwelijks onderlinge interactie, ze lijken zich te poetsen, strijken hun vleugels schoon, het achterlijf draait wat omhoog en weer terug, dan komen ze tot rust.
Over de soortnaam heerst blijkbaar concensus,
Dank voor alle informatie (maar of ik nu ook echt aan de bijen verslingerd raak...?),

Groet,
Hay

Theo MJP

Och Hay,

zitten ze er nog? Ook op een bewolkte, regenachtige dag als vandaag, gewoon overdag? Vallen ze uit elkaar als er een flinke regenbui overheen gaat? Worden de groepen groter, kleiner? Zitten ze steeds op dezelfde bloemhoofdjes van dezelfde plantensoort? En volgende week, 1 september, zijn de groepen er dan ook nog? Tot hoe lang houden ze stand? Met 'n klein onderzoekje raak je nog niet verslingerd... Immers, ze hebben maar 6 poten!

Groet Theo

hay

Goed, ik zal zien wat ik kan doen...
Groet,
Hay

hay

Speciaal voor Theo ben ik vandaag even wezen kijken naar die slaapplaats van L. calceatum. Het is vijf dagen later, en ze zitten er nog steeds! "Bij het terugvinden van de slaapplaatsen spelen zowel visuele als wellicht ook olfactorische signalen een rol" (citaat van Theo). Ik zou zeggen laat dat "wellicht" maar weg! Natuurlijk orienteren die bijen zich ook op geur (beweer ik als leek kortdoordebocht).
In de directe omgeving kon ik nog een bijtje vinden, ook op smalle weegbree, samen met de hooiwagen Phalangium opilio. Kijk, dan zijn we weer waar we wezen willen...
Wordt vervolgd, Groet,
Hay

corzonneveld

Hoewel ik geen slaapgroep van bijen kan laten zien, toch een kleine bijdrage van mij. De foto's laten slaapgroepen zien van Campsomeriella thoracica; alleen maar mannen. Het aardige is dat dit een soort siesta-slaap is. Het was midden rond 12 uur, flink warm (30 - 35 graden). De eerste keer zag ik het niet en bij het aanraken van de biezen vlogen er plots wolkjes wespen weg; maar ze kwamen steeds terug. Een waakzame slaapgroep dus, ik denk schuilend voor de hitte van de dag.
Met vriendelijke groet,
Cor Zonneveld

Natural History Photographs: www.corzonneveld.nl

hay

Ik ben nog verschillende keren teruggegaan naar die slaapgroep die ik op 22 augustus vond. Op 13 september zat er nog een enkel bijtje, daarna niets meer. Maar: leuk om te weten dat die slaapgroepen dus best een tijd lang "onderhouden" worden.
Groet,
Hay

Theo MJP

Hoi Hay, Stijn, Dick, Gerrit en Cor,

Heren, hartelijk dank voor jullie mooie waarnemingen en reacties. Mag ik deze verwerken in mijn tekst over slaap en slaapgezelschappen van bijen die in het nieuwe bijenboek (Fauna van Nederland deel 11?) komt te staan? Het zou leuk zijn als we straks ook kunnen beschikken over jullie foto's. Ik wil graag een serie foto's van slapende bijen en slaapgezelfschappen uit Nederland ter illustratie aan de tekst toevoegen. Samen met een kort tekstje, de soorten, de vindplaats en de naam van de fotograaf uiteraard. 

Groeten Theo


hay

Dag Theo,
(was even weg). Wat mij betreft: prima. Je weet me wel te vinden,
Groet,
Hay

ria.vogels

Dag Theo,

Via Stijn Schreven hoorde ik dat foto's van een groep bijen die ik in 2004 in de Staartjeswaard bij Nijmegen heb gemaakt waarschijnlijk een slaapgroep betreft.
Het gaat om de volgende waarneming:
http://waarneming.nl/waarneming/view/374954

Hij verwees me door naar dit forum dat ik met interesse heb gelezen.
Mocht je nog niet klaar zijn met het nieuwe bijenboek dan mag je als je wilt mijn foto's ook daarvoor gebruiken. In dat geval kan ik ze in een groter bestand aanleveren.

Groet,
Ria Vogels
Groet, Ria Vogels

Arp

Hoi saampies,

Leuk topic - had ik gemist destijds. Zie in NL wel vaker bijtjes vastgebeten slapen, maar hier nooit een groep gezien.

In september zag ik in de tuin van het ziekenhuis in Surabaya (Indonesië) af en toe een koddig blauw bijtje vliegen maar kreeg ze (fotografisch) nooit te pakken - te onrustig. Op een goede avond tegen de schemering zag ik in een rustig hoekje van de tuin opeens een groepje rondcirkelen bij een soort haag van bamboe. Helemaal blij ben ik er rustig op af gegaan om te kijken of ze me nu wel een foto gunden. Moest helaas al wel flitsen, want het werd snel donker.

In het begin gingen ze steeds kort op verschillende takjes/blaadjes zitten en vlogen dan snel weer op - ik verbeelde me een beetje dat de verschillende takjes werden "getest" als slaapplaats. Al snel merkte ik dat één specifiek takje bijzonder populair was, dus heb ik mezelf zo geïnstalleerd dat ik een goede shot op het takje had in de hoop één of twee keer een foto van deze soort te kunnen maken als er weer eentje even op kwam zitten. Dat werd beloond.

Een paar keer landde één bijtje en vloog weer op om even later terug te komen, soms ook een andere. Ze bleven steeds langer zitten, maar vlogen weer op als er een tweede bij kwam. Die wilde soms ook precies op het plekje van de eerste zitten leek het wel, maar na wat geheen-en-weer bleven er toch twee zitten en begon het stuivertje wisselen met een derde en vierde die aankwamen etc. Je zag ze soms ook echt afwerende bewegingen maken zoals ik uit NL vooral van Hommels ken, als je te dichtbij komt met de camera; pootjes afwerend uitsteken.

Enfin, na een half uurtje zat het takje dus behoorlijk vol met een stuk of 10-15 bijtjes en werd het rustig. De volgende ochtend waren ze al voor dag en dauw weer verdwenen, maar 'savonds kwamen ze weer terug en wat schetst mijn verbazing: Na veel rondzoemen en uitgebreid takjes "testen" (??) werd weer precies hetzelfde takje bevolkt. En de volgende avond weer. Duidelijk hun vaste stek dus zou je zeggen. Daarna had ik geen gelegenheid meer om ze te volgen, maar drie dagen na elkaar hetzelfde takje kan al nauwelijks toeval zijn lijkt me.

Na wat zoeken op internet voor een naam ben ik op "iets van Amegilla cingulata ofzo" blijven steken - die moet er in elk geval voorkomen en lijkt er sprekend op. Naar aanleiding van dit topic nog eens gezocht en kwam onder andere deze pagina tegen waar ongeveer hetzelfde fenomeen voor de genoemde soort beschreven wordt (uit Australie).

Ik vond het een erg leuke waarneming en lollig om in retrospect te zien dat jullie hier juist rond dezelfde tijd ook een topic erover hadden :)

Van de collage heb ik een grotere versie op Wikimedia Commons gezet.
Groetengedoe, Arp (wrn - JungleDragon)

Theo MJP

Beste Ria (Vogels),

Mooie plaatjes en hartelijk dank voor je aanbod; ik kom er tzt. graag op terug.
Weet jij nog op welke plant deze mannen van Macropis europaea zich hadden verzameld?
Zaten ze op een aantal planten in elkaars nabijheid of één plant allemaal bij elkaar?
Als je je meer kunt herinneren of in 'n veldboekje hebt genoteerd dan hoor ik dat graag.

Hartelijk groet,
Theo


Theo MJP

Hoi Arp,

Leuke waarnemingen en foto's.

Groetjes Theo