Hou houd je Fitis en Tjiftjaf uit elkaar? (Let op: De genoemde kenmerken gelden voor
volwassen vogels in het
voorjaar.)
BeschrijvingHet beste kenmerk is de zang: de Tjiftjaf zingt tjif-tjaf tjif-tjaf, de Fitis heeft een aflopend riedeltje dat hoog begint en laag eindigt. Een ezelsbruggetje om de zang van de Fitis te onthouden: het lijkt alsof hij het volgende zingt: Het-is-nog-wel-mooi-weer-maar-dat-blijft-niet-lang-zo. Onderaan deze tekst staan links naar geluidsopnames.
Als je ’s winters (midden oktober tot half maart) een Fitis / Tjiftjaf ziet, hoef je niet eens na te denken, dan is het een Tjiftjaf. Fitissen zijn namelijk zomergasten die overwinteren in Afrika en Tjiftjaffen overwinteren geregeld in Nederland.
Er zijn ook een paar kleedkenmerken, deze zijn echter wel wat lastiger. De volgende kenmerken kun je gebruiken om adulte vogels in het voorjaar op soort te brengen. De kenmerken staan in volgorde van belangrijkheid:
1. De pootkleur. Fitissen hebben in het algemeen een lichte pootkleur, terwijl Tjfitjaf altijd donkere poten heeft. Dit is echter geen beslissend kenmerk: sommige Fitissen hebben ook donkere poten (foto 3). Bij dit kenmerk spelen ook de weersomstandigheden een rol; bij lichtinval kunnen ook de poten van de Tjiftjaf licht lijken.
2. Langere vleugels. De Fitis heeft langere vleugels, wat zich uit in een langere handpenprojectie dan de Tjiftjaf (foto 4). Bij Tjiftjaf is de lengte van het voorbij de tertials uitstekende deel van de handpennen ca. 60% van de lengte van de zichtbare tertials. Bij Fitis is dat 80 - 100%. Die laatste vogels (Fitis met 100% handpenprojectie) zijn natuurlijk vrij gemakkelijk: de uitstekende handpennen zijn ongeveer even lang als de tertials. Dit verschil in handpenprojectie komt omdat Fitissen in Afrika overwinteren en dus verder moeten vliegen dan Tjiftjaffen, die niet verder gaan dan de Middellandse Zee. Hiervoor hebben Fitissen langere vleugels nodig. De handpenprojectie is één van de beste kenmerken om deze twee soorten te onderscheiden.
3. Het koppatroon. De Fitis heeft in het algemeen een markanter koppatroon dan de Tjiftjaf. Dit komt door de langere en duidelijkere wenkbrauwstreep en de donkere oogstreep (foto 5). Bij Tjiftjaf is dit kenmerk veel minder duidelijk.
4. Kleur. De Tjiftjaf is wat treurig groenbruin / olijfkleurig gekleurd, terwijl Fitissen veel levendiger groengeel of wittig gekleurd zijn. Fitissen hebben daarnaast vaak veel meer gelere streepjes op de borst dan Tjiftjaffen. Deze streepjes bij de Fitis vormen geregeld een borstband, terwijl bij Tjiftjaf deze vaak meer aan de zijkant van de borst verspreid zitten (foto 6).
5. Structuur. De Tjiftjaf is wat compacter dan de Fits, welke meer langgerekter is. Om dit kenmerk goed te kunnen beoordelen, is echter wel wat ervaring nodig. Daarnaast heeft de Tjiftjaf een iets rondere kop dan de Fitis (verschil goed te zien op foto 5).
6. Andere kenmerken. Er zijn ook nog andere kenmerken, welke niet erg van belang zijn. Bij tjiftjaffen is de onderste helft van de oogrand vaak duidelijk wit, waardoor het lijkt alsof ze een oogring hebben (foto 4 en 5). Een ander kenmerk is de snavel. Veel Fitissen hebben lichte ondersnavels, terwijl Tjiftjaffen veelal geheel donkere snavels hebben. Let op: Sommige erg lichte en grijze Fitissen hebben ook een geheel donkere snavel.
Let daarnaast op:
7. Gedrag. Een keihard kenmerk van Tjiftjaf waarvoor je geen kijker nodig hebt en dat zelfs met tegenlicht te gebruiken is (en het hele jaar door voor alle ondersoorten opgaat!): Tjiftjaf slaat tijdens het foerageren met zijn staart omlaag, een Fitis nooit! De in India overwinterende Tjiffen hebben daar zelfs hun Indiase naam aan te danken die in het Engels vertaald "tailwagger" luidt. Iets als 'staartwippertje' dus. Je moet even oefenen voor je de beweging 'door hebt' en op de juiste manier kunt 'duiden' (Fitissen bewegen natuurlijk ook hun staart!) en soms moet je even wachten tot het beestje het ook echt doet, maar het werkt uiteindelijk altijd!
8. Rui. De rui. Fitis is mèt Grauwe Vliegenvanger de enige kleine zangvogel die 2x volledig ruit waaronder 1x net vóór de voorjaarstrek in het overwinteringsgebied. Daat betekent dat veel Fitissen hier in het voorjaar aankomen met een tamelijk vers verenkleed (niet allemaal!) terwijl alle Tjiftjaffen behoorlijk gesleten zijn. Dit kenmerk is in die zin te gebruiken dat een Fitjaf in het voorjaar die een gaaf verenkleed (zonder rafels) heeft een Fitis moet zijn.
Afbeeldingen
Foto 1. Typische fitis. Pas de kenmerken hierboven maar eens toe.

Foto 2. Typische Tjiftjaf. Pas ook hier maar eens de kenmerken toe.

Foto 3. Atypische Fitis. Let o.a. op de donkere poten en de 'koude' kleuren. Waarom toch een Fitis? Handpenprojectie!

Foto 4. Hier is goed het verschil in handpenprojectie te zien. Tjiftjaf: kort en Fitis: lang. A zijn de tertials en B is de handpenprojectie. Check ook de andere kenmerken.

Foto 5. Hier is goed het verschil in koppatroon en kopvorm te zien. Tjiftjaf heeft een minder duidelijke wenkbrauwstreep, en een rondere kop dan Fitis.

Foto 6. Kijk eens naar het verschil in kleur op de borst / buik en naar de borstband (vooral bij Fitis A goed te zien).
GeluidenZang FitisZang TjiftjafBeidenContactroep FitisContactroep Tjiftjaf
Tekst © Robert van der Meer (Frank Neijts, Vincent Hart).
Foto’s © Frank Neijts.