Waterkwaliteitsbepaling in de 'Alde Feanen'
- aan de hand van de macrofauna
- tijdens het hemelvaartskamp van de NJN in mei 1994
INHOUD
Ontstaan......................................................................................... 2
Planten............................................................................................ 2
Vogels............................................................................................. 3
Insekten.......................................................................................... 3
Natuurontwikkeling en waterhuishouding............................... 5
Biotische index.............................................................................. 6
Conclusie....................................................................................... 9
WWaterkevers en waterkwaliteit............................................... 9
Literatuur....................................................................................... 11
Beschrijving van de monsterplaatsen...................................... 12
'Alde Feanen'
Het komende verslag gaat over een inventarisatie van macroinvertebraten door de NJN District 2 in de 'Oude Venen'. In het Fries heet dit gebied 'De Alde Feanen'.
Inleiding
Sinds 1989 (en daarmee was 'It Fryske Gea' één van de eersten) wordt in de 'Alde Feanen' nieuwe natuur gecreerd.
De bedoeling is om uiteindelijk in de 'Alde Feanen' en de omgeving hiervan de otter uit te zetten. Hoewel de waterkwaliteit in de Oude Venen wel chemisch gecontroleerd wordt is over de macrofauna nog weinig bekend. Vandaar dat District II (Groningen en Drenthe) en District I (Friesland) van de Nederlandse Jeugdbond van Natuurstudie met leden van de Herpetologische en Limnologische WerkGroep (HLWG) geprobeerd hebben dit gebied gedeeltelijk te inventariseren op de macrofauna. Onder macrofauna wordt o.a. verstaan : platwormen, bloedzuigers, slakken, haftelarven, libellelarven, muggelarven en waterkevers. Vooral naar waterkevers is goed gekeken. Aan de hand van deze macrofauna zou de waterkwaliteit in de verschillende gebieden (nieuwe natuur en boezemwater) beoordeeld kunnen worden.
De inventarisatie vond plaats van 12 tot 15 mei 1994 tijdens een waterbeestjeshemelvaartskamp.
Beschrijving
Dit laagveengebied van 2700 hectare kennen de meesten wel uit hun jeugd. In dit door vervening ontstane plassengebied spelen zich namelijk de avonturen af van de gebroeders Klinkhamer met de Kameleon. Het gebied ligt in de gemeente Smallingerland tussen Grouw en Eernewoude. In dit laatste plaatsje overnachtten we bij het aanwezige ooievaars- en informatiecentrum. In Eernewoude is namelijk een ooievaarsbuitenstation gevestigd met ongeveer 10 ooievaarsparen. De bedoeling is om weer wilde ooievaars in de 'Alde Feanen' te krijgen. Sinds 1980 zijn in totaal 65 ooievaarsjongen in het fokcentrum 'It Eibersheim' groot gebracht.
Ontstaan van de Alde FeanenOntstaan van de Alde Feanen
Na de laatste ijstijd, tijdens het Holoceen (ongeveer 9.000 jaar geleden) is hier op natte plaatsen de veenvorming begonnen. De veenvorming gebeurde op de tijdens het Pleistoceen achtergebleven zand- en leemgronden. De veenlagen, bestaande uit riet, veenmos en zeggen waren een paar eeuwen geleden nog 3 meter dik. Door het rijzen van de zeespiegel kwamen de veengronden onder N.A.P. te liggen zodat het verdronken hoogveen laagveen werd. Het huidige gebied is ontstaan door vervening die al vanaf de 16e (voor privé-gebruik) tot in de 19e eeuw plaatsvond. De huidige 'Oude Venen' bevatten nog een aantal uitgeveende plassen (de petten) waarbij de zetwallen (ook wel stripen of hagen genoemd) nog aanwezig zijn. Op deze stripen lagen de turven te drogen. De door golfslag (recreatievaart) veroorzaakte afslag zorgde voor het verdwijnen van de stripen waardoor grote plassen ontstonden. Om de afkalving tegen te gaan geldt voor boten een vaarsnelheidslimiet. Verdere afslag wordt tegenwoordig tegengegaan door de stripen met medewerking van Provinciale Waterstaat te versterken. Vooral bij het gebied 'Princedyk' is dit gebeurd. Het schijnt dat vooral de 'Gieterse methode' van vervenen de oorzaak van de afslag is. Bij de Gieterse methode werd relatief veel veen weggehaald waardoor de afslag meer kans had. Door de afslag zijn veel landarbeiders en boeren maar van nood visser of rietdekker geworden.
Planten
De vegetatie op de zetwallen bestaat vaak uit blauwgraslanden. Blauwgraslanden zijn schrale, 's winters natte en 's zomers hoogstens oppervlakkig uitdrogende hooilanden. Blauwgraslanden bevatten o.a. blauwe zegge, wateraardbei, waterdrieblad, waternavel, bruine snavelbies, parnassia, kleine valeriaan, brede en gevlekte orchis, ruw walstro, blauwe knoop, Spaanse ruiter en kale jonker. De grassen die in een blauwgrasland gevonden kunnen worden zijn: het pijpestrotje[1], moerasstruisgras en de gestreepte witbol. Verlandende petten bevatten krabbescheer (alleen in één sloot gezien door de auteur), mattenbies en riet. Als de successie al ver gevorderd is ontstaat moerasbos. Boomsoorten die daarin veel voorkwamen waren (zwarte) elzen en verscheidene wilgesoorten. Deze soorten staan vaak langs de rand van de petgaten. Op veel plaatsen is al moerasbos ontstaan met de bovengenoemde soorten.
De aangetroffen waterplanten in het gebied hadden vaak drijvende bladeren zoals gele plomp en waterlelie. De bodem en het water was te modderig, te troebel voor echte waterplanten als waterpest en hoornblad. Het licht zou niet ver genoeg door kunnen dringen in het water.
Vogels
In dit gebied zijn in de afgelopen jaren de volgende vogels aangetroffen: kwak, roerdomp (reiddomp), kiekendief, putter, goudvink, kemphaan, wulp, regenwulp, putter, slobeend, bergeend, nijlgans, visdiefje, groenling, braamsluipers, grasmus, purperreiger (in De Oude Venen zouden 9 paar purperreigers broeden), ooievaar (Fries: 'Eibert'), bruine kiekendief, buizerd, velduil en torenvalk (in het Fries: 'Reade Wikel'). Verder komen in de 'Oude Venen' voor en na het broedseizoen grote hoeveelheden smienten, kolganzen (beide 30.000), brandganzen (20.000) en trekkende kemphanen voor.
Amfibieën & Reptielen
Alleen de (grote) groene en bruine kikker en salamanders, alsmede ringslangen worden in dit gebied waargenomen.
Insekten
Tijdens het kamp zijn de bosgoudvlieg, bonte zandoogjes en de Oranjetip waargenomen. In het Wikelan zaten veel libellen en juffers. Onder andere werd de Cordulia aenea (Smaragdlibel) waargenomen. Dit is een algemene voorjaarssoort van matig eutrofe ondiepe wateren. De soort is verder algemeen in laagveengebieden en heidevennen. De Brachyton pratense (glassnijder) is een typische voorjaarssoort van brede sloten en vaarten in laagveenstreken en is vrij algemeen. Libellula quadrimaculata of Viervlek is een (algemene) soort van hoogveenmoerassen maar komt ook voor bij gewone vijvers en plassen. Verder werd nog een witsnuitlibel (Leucorrhina pectoralis) gevangen. Leucorrhina's komen vaak voor in beschutte bosrijke plaatsen in hoogveengebieden, veenmoerassen, vennen en heiplassen.Maar L. pectoralis wordt voornamelijk in laagveengebieden gevangen. De soort is in Nederland vrij zeldzaam, hoewel er grote fluctuaties zijn in de waargenomen aantallen door de jaren heen. L. pectoralis is plaatselijk talrijk. De laatste libellesoort is Ischnura elegans (het lampionnetje of blauwgatje) en is een zeer algemene juffer die in allerlei wateren gevonden kan worden.
Zoogdieren
Naast mollen, hazen, konijnen en egels komen in dit gebied ook nog veel reeën voor, net als in de Peel. In een gebied dat zo moerasachtig is als de Oude Venen zou je dat in eerste instantie niet verwachten. Het interessantst zijn de waarnemingen van otters in dit gebied. Alle waarnemingen zijn van voor 1988. Voor dit zoogdier is deze macroinventarisatie ook uitgevoerd. De bedoeling is om de otter door natuurontwikkeling weer voldoende leefgebied te geven in de omgeving van de Oude Venen.
Otters
Het Otterstation te Leeuwarden heeft twee paartjes otters (Lutra lutra) waarmee verder gefokt wordt. De jongen van dit paartje moeten losgelaten worden in het gebied 'De Oude Venen'. In 1988 zijn nog sporen van de laatste otters aangetroffen in de Deelen en in de Oude Venen. De soort is nu vrijwel verdwenen uit Nederland (de laatste waarneming van een otter was in 1991 in Limburg). En dat terwijl in 1965 de otterstand nog op 300 dieren geschat werd. Op zich vormen laagveengebieden met hun brede sloten, petgaten, plassen en meren een goed biotoop voor Otters. Op verspreidingskaartjes van de otter in de periode 1982-1988 ligt dan ook een zwaartepunt van waarnemingen in Midden en Zuid-Friesland (uit 'Atlas van Nederlandse zoogdieren'). In dit gebied zijn daarom nu al extra waterpartijen aangelegd in de vorm van 'Nieuwe Natuur' waarbij extra watergangen in voormalige landbouwgrond gegraven zijn. Hierdoor worden eerder de minimale benodigde kilometers oever die een otter nodig heeft, bereikt. Voor de herintroductie van de otter is veel rustig (vis)gebied nodig.
Daarom moeten verlande petgaten uitgegraven worden voor de otter. Hierdoor ontstaat weer diep water voor de vis en verdwijnt de verontreinigde grond die op de bodem van de petgaten ligt. De verontreingingen bereiken via de opgegeten vis ook de otter.
Eén natuurgebied zal waarschijnlijk te klein zijn om een territorium te vormen voor de otter die 40 kilometer waterkant nodig heeft als voedselterritorium. Een otterleefgebied zal dan moeten bestaan uit verbonden stukken natuurgebied. Een vrouwtje kan vaak met een wat minder groot gebied toe. In de paartijd trekken de otters veel. Een mannetje kan zo'n 25 kilometer op een nacht trekken. Over een week kan dit in totaal 200 kilometer worden. Het verkeer kan dan zeker de nodige slachtoffers eisen. Daarom zijn in Midden-Friesland al de nodige tunnels aangelegd voor deze dieren.
De otter is een viseter en is daardoor veel meer dan de in de Biesbosch succesvol uitgezette bever (50 uitgezette exemplaren) afhankelijk van de waterkwaliteit van het gebied. Dit komt doordat de bever zijn voedsel minder uit het water haalt. De bever is namelijk een planteneter en geen viseter zoals de otter. De otter zal daardoor veel eerder last van vervuild water hebben. Vandaar dat alle gegevens over de kwaliteit van het water interessant zijn voor het otterstation.
Recreatie
Landschappelijk en recreatief zijn 'De Oude Venen' van grote betekenis. Het grootste gedeelte is vrij toegankelijk voor de watersport. Enkele dichtgegroeide petgaten zijn vanwege hun ornithologische (aalscholverkolonie) en botanische waarde (blauwgrasland) afgesloten.
Niet alles in het gebied is eigendom van 'It Fryske Gea'. Ook particulieren hebben nog stukken grond in het natuurgebied 'De Alde Feanen' liggen. Het ontgraven laagveen is 2500 hectare groot, waarvan 1500 hectare in beheer is van 'It Fryske Gea'.
Natuurontwikkeling en waterhuishoudingNatuurontwikkeling en waterhuishouding
Aan de zuidwestkant (achter de percelen 'De Koai' en 'Cuba') zijn in 1989 een groot aantal percelen vergraven en omgevormd tot een geschikt otterbiotoop. Dit werd gedaan door veel watergangen in het gebied te graven. Dichter bij het ooievaarsstation is dit ook gebeurd. Lytsemar en de gebieden langs de Feantersdijk zijn ook 'nieuwe natuur'. De meeste gebieden hebben nu een eigen waterhuishouding, geïsoleerd van het verontreinigde en volledig open boezemwater waar pleziervaart en landbouw gewoon hun invloed op hebben. Vaak heeft deze isolatie zeer goede gevolgen gehad voor de waterkwaliteit.
In het gebied treedt ook kwel op. Om de kwaliteit van dit kwelwater te verbeteren is landbouwgrond 'stroomopwaarts' van het grondwater opgekocht. Hierdoor zal deze kwel schoner het natuurgebied 'De Alde Feanen' in stromen. Sommige omwonenden hadden hier problemen mee. Het was onterecht dat aan die paar (mogelijke) otters zoveel belang gehecht werd. Het was nu toch ook al een mooi natuurgebied ... ?
Fjirtich Med
Het waterpeil in de polder 'Fjirtich Med' wordt bewust hoog gehouden om het rietland voor uitdroging te behoeden. Behalve kwel en regenwater wordt ook boezemwater ingebracht. Dit komt de waterkwaliteit niet ten goed maar is wel noodzakelijk voor een goede rietopbrengst. Het niveauverschil is goed te zien tussen een naastgelegen poldersloot en de greppels in het 'Veertig Med' gebied. Het waterniveau verschilt soms wel 30 centimeter. Niettemin komt de krabbescheer, een goede indicator-plant, nog wel in kleine aantallen in het gebied voor.
Beschrijving van de belangrijkste gebiedenBeschrijving van de belangrijkste gebieden
De Princehof is de eerste grote aankoop van It Fryske Gea. Het is aangekocht na een grote inzamelingsactie in 1934 (ten tijde van de crisisjaren!) en ligt ten zuiden van Folkertsloot.
De Wydlannen is een ten westen van het Princehof gelegen zomerpolder en heeft gedeeltelijk nog een blauwgraslandvegetatie. Het is een restant van de in deze omgeving vroeger veel voorkomende uitgestrekte onbemeste hooilanden. Doel van het beheer is het grasland te regenereren. De polder trekt in de winter grote aantallen wilde ganzen. Sinds 1958 wordt het reservaatsgebied door aankopen en legaten steeds groter.
Rengerspolle ligt in een zuidwesthoek van de Wydlannen, waar De Rengerspoll door een vaart van gescheiden is. Het is oorspronkelijk opgespoten en begroeid geraakt terrein van de Wydlannen. Het ligt tegen de Graft (Greft) aan. Dit terrein was bestemd als vogelbos en gedeeltelijk voor de recreatie. Door onoplettendheid van bezoekers is dit bos in 1957 en in 1959 afgebrand. Dit gebied is aangekocht in 1944. Op deze dagrecreatie-plaats bevindt zich ook de aanlegplaats voor de rondvaartboot. Hier zijn overnachtingen met tent toegestaan.
Saiterpetten e.o. dateert uit 1937 en daarboven ligt Lytse Saiter wat een onder water gezette polder is ten noorden van de Saiterpetten. Hier moet moeras gevormd worden. Een Saiter is een soort zomerboerderij.
Fjirtich Med, oftewel Veertig Med (een med is ongeveer een halve hectare) is een deelgebied van (de naam zegt het dus al) ongeveer 20 hectare groot en ligt vlak bij het bezoekerscentrum en ooievaarsstation de 'Eibert'.
Biotische index
De waterkwaliteit is bepaald volgens de biotische index van N. De Pauw en R. Vannevel. Deze, oorspronkelijk voor stromend water ontwikkelde, maat voor de waterkwaliteit is afhankelijk van de hoeveelheid verschillende soorten grotere ongewervelde waterdieren en zegt vooral wat over het zuurstofgehalte van het water. Het is met deze methode echter moeilijk om verschillende watertypen te vergelijken. Verder is de bepaling van de biotische index hier niet zo betrouwbaar omdat niet naar alle organismen even goed gekeken is. Ook verschillen de monsterpunten in compleetheid van de inventarisatie. Per punt is ook niet even lang en met dezelfde kennis van zaken gemonsterd.
De biotische index kent de volgende 5 klassen:
10-9 : Geen tot zeer geringe verontreiniging, zeer goede kwaliteit
8-7 : Weinig verontreiniging, goede kwaliteit
6-5 : Matige verontreiniging, matige kwaliteit
4-3 : Zware verontreiniging, slechte kwaliteit
2-0 : Zeer zware verontreiniging, zeer slechte kwaliteit
De klasse 10-9 komt in Nederland vrijwel niet meer voor. Een 8 moet al als zeer hoog beschouwd worden.
Waterkevers
Tijdens het vangen van de macrofauna is vooral goed gekeken naar de verschillende waterkevers. De hieronder volgende lijst bevat waterkeversoorten die interessant zijn vanwege hun zeldzaamheid of karakteristieke voorkomen in laagveenmoerassen. De bijlage bevat een overzicht van de zeven monsterpunten met hun waterkeverfauna en een overzicht van de gevonden macrofauna per monsterpunt.
Haliplus fulvus (Een watertreder)
Deze soort is weinig algemeen in heel Nederland. Niet zeer zeldzaam dus, maar toch is dit op zich wel de meest bijzondere vondst. Haliplus fulvus komt voor in grotere mesotrofe stilstaande wateren, waarin hij echter niet gevangen is (Drost & Cuppen 1992). De kever eet kleine waterdieren en algen. De soort werd hier gevangen in een sloot bij de Veenweg bij monsterpunt 5 en het betrof één verdwaald (?) exemplaar. 'De Alde Feanen' lijken echter wel geschikt voor deze soort die in grotere mesotrofe veenplassen voorkomt.
Hydrovatus cuspidatus
Vrij zeldzaam door het hele land, met de meeste vindplaatsen in het haf en in het fluviatiele district. Na een lange afwezigheid wordt de soort sedert 1970 op steeds meer plaatsen gevonden. Hij leeft in eutrofe, grotere, permanente wateren, vaak tussen wortels van moerasplanten als riet, lisdodde, egelskop en zwanebloem, of gewoon in de modder.
Zowel larven als volwassen dieren kunnen worden verzameld door wortelkluiten uit te spoelen (Drost & Cuppen 1992).
Hier gevangen in een veenprutsloot (Monsterpunt F2 (of 3)) en in een pet gat (Monsterpunt E; langs de weg). De kevers zijn gewoon gevangen met een keukenzeef en niet door de wortels uit te spoelen. Hydrovatus cuspidatus is zeker niet zeldzaam in Noord-Holland en heeft daar zeer veel vindplaatsen. De kevers zijn gevonden door stevig te poeren in de oevervegetatie in het water.
Hydroporus neglectus
Vrij zeldzaam in Nederland, in het westen zeer zeldzaam, behalve in sommige laagveengebieden. Acidobiont (Zuurminnend). De kever komt uitsluitend in zure biotopen voor zoals moerassen, verlande sloten en bospoeltjes (Drost et all. 1992). Op vijf van de zeven door Barend gemonsterde plaatsen gevangen. Wel een typische soort voor zulke habitats als laagveengebieden.
Hydroporus scalesianus
Vrij zeldzaam, Acidofiel. In verlandende wateren of oeverzones van oligo-mesotrofe of mesotrofe wateren. Vooral in veenmmosrietlanden en zegge moerassen, maar ook gevangen in tamelijk entrofe rietmoerassen (Drost et all. 1992).
Gevangen in het veenmosmoeraslandje achter de kampeerboerderij (F0). Het monsterpunt F0 is een veenmosrietland hetgeen een typische habitat is voor deze leuke soort.
Verder in de monsterpunten (E) en (A2). Zie ook de kaart.
Agabus unguicularis
Zeldzaam, in het noorden iets gewoner, Acidofiel.
In kwel-moerassen of verlandende wateren, veenmosrietland, slootjes, duinplassen met veel grof organisch materiaal (Drost 1992).
Met Dryops anglicanus en Haliplus fulvus voor dit gebied de zeldzaamste soort. Slechts één exemplaar is in het petgat (E) gevangen. Op de bodem lag een dikke laag organisch materiaal.
Hydraena palustris
Zeldzame maar wijdverbreide soort. In stilstaande, permanente en semi-permanente wateren met een rijke emergente vegetatie met accumulatie van grof organisch materiaal zoals verlandende sloten in klei en laagveen gebieden, moerassen en langs verlandende oevers van grotere plassen. De soort prefereert kwelmilieus die ook wel in de Oude Venen aanwezig zijn. Mijdt sterk zure of brakke wateren (Drost 1992).
Wel al bekend van Friesland (Cuppen 1993), maar is het is toch een interessante vondst. Op beide plaatsen tussen organisch afval gevangen in een veenmosrietland (F0) en in riet afval (A2). Dit komt overeen met de voorkeur van Hydraena palustris die graag voorkomt op plaatsen met een accumulatie van grof organisch materiaal.
Limnebius aluta
In heel Nederland vrij zeldzaam, Acidofiel. Bewoner van bospoelen, moerassen (met name veenmosrietland), moerassige slootoevers en oevers van voedselrijke vennen. Wordt door zijn geringe grootte (1-1.2 mm) gemakkelijk over het hoofd gezien (Drost & Cuppen 1992).
Gevangen in veenmosrietland achter de kampeerboerderij (F0) en tussen rietafval iets verderop (F1) van een veenplas/petgat.
Hydrochara caraboides (kleine spinnende watertor)
Grote soort. Buiten het laagveengebied van West-Nederland zeldzaam, voor 1950 vrij algemeen. Hoofdzakelijk in het klei en veengebied van West-Nederland. Daarbuiten zeldzaam. Prefereert tamelijk voedselrijk, vegetatierijk, permanente stilstaande wateren. Komt ook in sloten voor met een dikke laag reducerende modder (Drost 1992). Eén exemplaar werd gevangen aan het einde van de Veenweg in een moerasje (monsterpunt 6, Hospers A2) in een petgat. Gezien de gelijkenis met de genoemde West-Nederlandse laagveengebieden was de soort wel te verwachten in 'De Oude Venen'. Toch werd de soort pas de laatste dag gevangen en maar één maal één exemplaar.
Dryops anglicanus
Verspreid en zeldzaam. Voorkomend in mesotrofe kwelmilieus, zoals veenmosrietlanden, trilvenen en mesotrofe broekbossen (Drost & Cuppen 1992). Erg leuke vondst, gevangen in het veenmosrietland achter het ooievaarsstation bij monsterpunt 1.
Conclusie
De 'Alde Feanen' is een typisch laagveengebied vergelijkbaar met bijvoorbeeld de Nieuwkoopse plassen, de Wieden of de Weerribben. Vooral het veenmosrietland achter het ooievaarsstation 'It Eibersheim' (monsterpunt 1) heeft bijzondere waterkevers. Ook de interessante waterkevers van dit soort habitats ontbreken niet. Soorten die gevonden zijn en in zulke laagveengebieden thuis horen zijn Hydroporus neglectus en Hydroporus scalesianus. De waterkevergemeenschap van temporaire moerassen en verlandingssituaties (waaronder ook sterk verlande laagveenmoerassen vallen) bevat echter veel typische laagveensoorten die zeer zeldzaam zijn en dan ook niet tijdens deze inventarisatie gevangen zijn.
Waterkevers en waterkwaliteitWaterkevers en waterkwaliteit
Het is moeilijk iets te zeggen over de waterkwaliteit. Een monsterpunt als het veenmosrietland (monsterpunt 1) achter het ooievaarsstation zal namelijk behoorlijk geïsoleerd liggen van vervuilende invloeden. Uit dit - wat waterbeheer betreft - geïsoleerde monsterpunt blijkt wel dat met isolatie van bepaalde gebieden erg leuke resultaten behaald kunnen worden. Dit is ook al eerder gebleken bij een zuidwestelijk deel van de Oude Venen. Voor niet-geïsoleerde gedeelten zal via de grote vaarten het vervuilde water via een korte omweg toch weer terug in de gebieden stromen.
Het water in dit veenmosrietland zal voornamelijk afkomstig zijn van regen en kwel, zodat de waterkwaliteit goed is, wat wel blijkt uit het voorkomen van zeldzame soorten. It Fryske Gea zal echter meer geïnteresseerd zijn in de kwaliteit van grotere wateren die veel meer afhankelijk zijn van het waterbeheer. De kwaliteit van deze wateren is moeilijk te bepalen aan de hand van de waterkeverfauna, omdat ze niet het geschikte habitat vormen voor de meeste soorten. Waterkevers houden van kleine beschutte wateren. Waterkwaliteitsbepaling hiervan kan beter op grond van waterkever-, mugge- en libellelarven e.d. gebeuren. Deze macrofauna is minder mobiel en zal dus een betere weerspiegeling vormen van de waterkwaliteit. Verder is geen literatuur gevonden waarbij een duidelijke relatie was tussen waterkwaliteit en waterkevers. Een goede analyse over de waterkwaliteit ontbreekt hierdoor.
In de grotere diepere wateren waar wel gemonsterd is was juist weinig tot niets aan macrofauna te vinden. Dit kan te wijten zijn aan een slecht habitat en aan een slechte waterkwaliteit. Voor determinatie van watermijten, watervlooien, hafte- en libellelarven was pas laat op het kamp voldoende kennis beschikbaar. Vandaar dat deze gegevens voor een aantal monsterpunten onbreken. Op grond van deze waarnemingen is het moeilijk iets over de waterkwaliteit in de grote boezemwateren te zeggen. In de nieuwe natuurgebieden zijn wel op sommige plaatsen veel kleine visjes aangetroffen in vrij grote plassen in onder andere het Wikelslan. Het meest interessant was nog het veenmosrietland achter het bezoekerscentrum, een petgat bij Earnewarre en een oude, gewone boerensloot bij de Jan Durkspolder waar o.a. veel staafwantsen en waterschorpioenen gevonden werden.
Biotische index
Ook is de biotische index toegepast ondanks de nadelen die aan dit systeem zitten. Het blijkt dat de waterkwaliteit nogal verschilt. Hele grote waterplassen scoren slecht, mede doordat dit geen habitat is voor macrofauna. Ook hele kleine ondiepe tijdelijke poeltjes met stilstaand water scoren in deze index niet goed. Verrassend is dat de petgaten van Fjirtich Med er zo goed vanaf komen. De biotische index bedroeg een 9 wat erg hoog is. Voor de rietteelt wordt immers boezemwater in het gebied gepompt. Een oorzaak kan zijn dat hier alle monsterpunten samengevoegd zijn in een lijst voor het petgat zodat de monsterintensiteit voor de petgaten hoog ligt vergeleken met de andere monsterpunten. De boerensloot van de Jan Durkspolder bevatte veel waterplanten en macrofauna zodat een hoge score te verwachten viel (een biotische index van 8).
Planten en waterkwaliteit
Om de waterkwaliteit te onderzoeken was het misschien handiger geweest om ook de waterplanten mee te nemen. Waarschijnlijk zou dit echter niet veel extra opgeleverd hebben. Het water was niet helder zodat het licht de bodem niet bereikt. Dit bemoeilijkt de komst van planten die op de drabberige slootbodem moeten ontkiemen. Alleen wortelstokplanten als waterlelies en gele plomp waren soms talrijk. Maar Potamogetons (fonteinkruiden) en aarvederkruiden, waterranonkels (Ranonculus) en Chara's, kranswieren en krabbescheer zijn (vrijwel) niet gezien, net als hoornblad en waterpest. De vraag is dan ook of met waterplanten een goede waterkwaliteitsanalyse gemaakt had kunnen worden. De kranswieren die van dit gebied bekend zijn uit de literatuur (Verspreiding van Kranswieren in Nederland, Coops 1994) zijn Nitella flexis en Chara globularis. Beide kranswieren komen met name voor in matig harde en zachte wateren voor. De concentratie bedraagt dan ongeveer 1-2 mmol HCO3-.
Boezemwater
Vrijwel de hele provincie Friesland behoort tot één waterhuishoudkundige eenheid: de Friese boezem. In het centrale gebied, het zogenaamde Lage Midden, bestaande uit laagveengronden die merendeels beneden NAP liggen en waarin de kwelinvloed vanuit het oostelijke pleistocene gebied merkbaar is, worden de meeste kranswieren gevonden. 's Zomers vindt inlaat van IJsselmeerwater plaats voor peilhandhaving en doorspoeling. Dit water is afkomstig uit de grote rivieren. Dit harde Rijnwater is carbonaatrijk en daar kunnen planten als krabbescheer niet tegen. Het hoge bicarbonaat-gehalte heeft versnelde afbraak van plantenresten tot gevolg wat tot eutrofieering leidt. Tijdens de onderzochte periode is deze plant dan ook vrijwel niet gezien.
Hierdoor is de waterkwaliteit van het boezemwater wel een probleem. In de grotere wateren werd ook minder macrofauna gevangen. Dit komt mede doordat de grotere wateren een minder geschikt habitat voor veel macrofauna vormt.
Op sommige plekken 'nieuwe natuur' lag een groene algenlaag op het water wat wijst op hoge stikstofconcentraties. Dit was dan ook vaak voormalige landbouwgrond. In de greppels groeiden vaak riet en pitrus.
André H
Barend van M
André van N
LiteratuurLiteratuur
'De waterkevers van Nederland', KNNV No 55, (Drost, Cuppen 1992)
'Van Oerd tot mokkebank', S.J. van der Molen, It Fryske Gea 1930 -1975
'Atlas van de Nederlandse zoogdieren', S.Broekhuisen et. al. KNNV 1992
It Fryske Gea 'Zestig jaar natuurbescherming', 1990, Drachten
Handboek Natuurmonumenten 1991, Vereniging tot behoud van Natuurmonumenten 's-Graveland
'Overzichtskaart Oude Venen', It Fyske Gea
'Waterplanten en waterkwaliteit', F.H. Bloemendaal & J.G. Roelofs
'Verspreiding van Kranswieren in Nederland' E. Nat 1994, Riza en VU Amsterdam
'Macro-Invertebraten en waterkwaliteit' N. De Pauw en R. Vannevel 1991
Bedankt worden:
Voor dit onderzoek bedank ik Nico Minnema (beheerder It Eibersheim) voor onderdak, overnachting en het leveren van de kaarten. Verder ook nog de excursieleiders en met name Barend, André en David. Verder nog de rest van de kampcommissie voor de organisatie en André en Steven voor het doornemen van de tekst.
André H