Determinatietips: Spikkelspanners

Gestart door jack_windig, januari 06, 2017, 12:31:45 PM

Vorige topic - Volgende topic

jack_windig

Spikkelspanners komen vaak op licht en zijn lekker groot. Zelfs de kleinste soort is, zeker voor een spanner, nog behoorlijk aan de maat. Toch valt determinatie vaak niet mee. Er zijn een flink aantal soorten, 17 als je de uitgestorven of een enkele maal waargenomen meerekent, en 12 die elk jaar op meerdere plekken in Nederland voorkomen, en sommige zijn zeer algemeen. De meeste soorten zijn erg variabel, en er zijn ook vaak vaag getekende, erg donkere of versleten exemplaren die nog lastiger te determineren zijn. Er zij echter specifieke kenmerken voor elke soort en ken je die eenmaal dan valt de determinatie vaak mee. Na validatie van honderden (of misschien wel meer) foto's van spikkelspanners, vallen een aantal valkuilen op. Daarom hier een aantal tips voor de determinatie.

Het verloop van de dwarslijnen op de voorvleugel is één van de belangrijkste kenmerken om de soorten uit elkaar te houden. Die wisselen ook wel wat binnen de soorten, maar geven meestal wel houvast. Vliegtijden en verspreiding verschillen ook tussen soorten, maar ook daar is natuurlijk veel overlap, en afhankelijk van het weer vliegen soorten soms wat eerder of later. Kijk daarom altijd naar de combinatie van meerdere kenmerken, vliegtijden en verspreiding. Als hulpmiddel in bijlage het verloop van de dwarslijnen (overgetrokken van foto's) en de vliegtijden bepaald aan de hand van de waarnemingen ingevoerd in waarneming.nl. De dwarslijn het dichtst bij de vleugelwortel wordt de binnenste dwarslijn genoemd. Verder per soort een aantal tips en foto's gelinkt van waarneming.nl.

De volgende twaalf soorten komen in Nederland voor (min of meer op volgorde van algemeen naar zeldzaam, met gelijkende soorten onder elkaar gezet), en hebben elk hun eigen topic onderdeel:
Gewone Spikkelspanner - Ectropis crepuscularia
Taxusspikkelspanner - Peribatodes rhomboidaria
Geveerde Spikkelspanner - Peribatodes secundaria
Ringspikkelspanner – Hypomecis punctinalis
Grote Spikkelspanner – Hypomecis punctinalis
Variabele Spikkelspanner – Alcis repandata
Witvlekspikkelspanner – Parectropis similaria
Berkenspikkelspanner – Aethalura punctulata
Satijnen Spikkelspanner – Deileptenia ribeata
Vierkantspikkelspanner – Paradarisa consonaria
Geringde Spikkelspanner – Cleora cinctaria
Korstmosspanner – Cleorodes lichenaria

Verder zijn de Gevlekte Spikkelspanner, de Zuidelijke Spikkelspanner, de Gespikkelde Korstmosspanner en de Baardmosspikkelspanner ooit in Nederland waargenomen, maar de kans om ze te zien is zo klein dat ik die hier niet behandeld heb. Tenslotte is er ook nog de Zwartvlekspikkelspanner, maar die lijkt niet zo erg op de andere Spikkelspanner en is alleen in Rotterdam Zuid gevonden. Raadpleeg voor deze soorten (en de andere) vlindernet of  lepiwiki.

Kijk ook bij de Belgische tips voor meer informatie (Klik daar op de zwarte pijl achter Spikkelspanners om de pdf te downloaden).

Voor verdere op- of aanmerkingen hou ik me aanbevolen. Tenslotte alle fotografen bedankt (laat me weten als je niet wilt dat je foto jier gelinkt wordt, dan zoek ik een alternatief) en iedereen die spikkelspanners heeft ingevoerd op waarneming.nl ook bedankt, zonder die enorme hoeveelheid data was het anders niks geworden.

jack_windig

Gewone Spikkelspanner - Ectropis crepuscularia

Zeer variabel. Bijna egaal donkergrijs tot overwegend wit, maar meestal bruin of grijs met wit en zwart. Kenmerkend zijn de twee versmolten zwarte vlekjes midden op de voorvleugel. Deze bevinden zich daar waar de aders de buitenste dwarslijn doorsnijden. In het verlengde daarvan vaak weer twee zwarte puntjes soms de aders ertussen wit gekleurd. Dwarslijnen in de voorvleugel ontbreken vaak, met alleen zwarte puntjes waar de aders kruisen. Kunnen echter ook duidelijk aanwezig zijn met een brede donkere schaduw. De drie dwarslijnen op voorvleugel lopen vrijwel evenwijdig, Deze soort is meestal ietsje kleiner dan de Grote, Ring-, Taxus- en Variabele Spikkelspanner. Antennen zijn niet geveerd. Soms komen vrij kleine exemplaren voor.

Zeer algemeen, door het gehele land. Begint al eind februari te vliegen, eerste generatie piekt eind maart begin april, in mei iets minder algemeen, tweede generatie piekt in juli en vliegt door tot eind oktober.

Foto: © Robert Heemskerk 2016-07-30 Kootwijk - Loobosch


Foto: © Ernest van Asseldonk 2012-03-17 Nationaal Park de Meinweg


Foto: © Johan Buijsman 2016-07-16 Hoenderloo - 't Veluws Hof / Krimdal e.o.


jack_windig

Taxusspikkelspanner - Peribatodes rhomboidaria

Zeer algemeen, opvallend vaak in stedelijke omgeving op muren. Meestal bruinig, maar soms komen ook vrij bonte exemplaren voor die veel op andere soorten kunnen lijken. Kenmerkend is de knik in de buitenste dwarslijn bij de vleugelvoorrand. Bij de binnenrand van de vleugel komen de middelste en buitenste dwarslijn dicht bij elkaar of zijn soms zelfs versmolten. De middelste dwarslijn meestal duidelijk en verbreed bij de vleugelvoorrand, soms in tweeën gesplitst zodat er een ovale vlek in het midden omsloten wordt. Als de buitenste dwarslijn vaag of versleten is, kijk dan naar de dwarslijnen op de achtervleugel. Deze lopen vanaf het achterlijf uit elkaar, bij de meeste andere soorten meer evenwijdig. Het streepje tussen de dwarslijnen op de achtervleugel vaak lang, langer dan bij de Grote Spikkelspanner, en staat bijna haaks op de buitenste dwarslijn. Bij de Grote Spikkelspanner staat dit streepje dichter bij de binnenste dwarslijn en loopt meer evenwijdig aan de binnenste dwarslijn. Op onderkant voorvleugel een vierkante lichte vlek omgeven door zwart in de vleugelpunt. Grote Spikkelspanner heeft dit ook, maar niet altijd geheel omgeven door zwart, en heeft even verderop langs de vleugelrand nog een extra zwarte vlek.

Twee overlappende generaties. De eerste begint eind April te vliegen, piekt eind mei begin juni, dan een dip eind juli, begin augustus. De tweede generatie piekt eind augustus begin september en vliegt door tot eind oktober, met een enkel exemplaar zelfs begin november.

Foto: © Ben Sleeman
2016-09-02 Haarlem - Leidsebuurt



Foto: © Jack Windig 2016-07-20 Lelystad - Archipel


Foto: © Dik Vonk 2016-09-20 Haarlem - Indische Buurt



jack_windig

Geveerde Spikkelspanner - Peribatodes secundaria

Iets minder algemeen, gebonden aan naaldbossen. Bruin, met wit en zwart, meestal bonter getekend dan de taxusspikkelspanner. Buitenste en middelste dwarslijn dicht tegen elkaar aan, meestal versmolten, bij de binnenrand van de vleugel, de buitenste dwarslijn daar bestaat uit boogjes. Geen knik in de buitenste dwarslijn bij de vleugelvoorrand, zoals bij de Taxusspikkespanner, maar ook daar boogjes. Antennen mannetjes breed geveerd, maar ook de Satijnen, Grote en Ring- en Taxusspikkelspanner hebben breed geveerde antennes, zij het iets minder en niet tot dicht bij het uiteinde zoals bij de Geveerde spikkelspanner. Vaak een licht bandje op het achterlijf ter hoogte van de binnenste dwarslijn.

Vliegt vanaf eind mei, piek in juni en juli, neemt snel af in augustus, een kleine tweede generatie in september en oktober.

Foto: © Jan Meijerink http://waarneming.nl/waarneming/view/120521243]2016-06-30 Rijssen - Rijsserberg


jack_windig

Ringspikkelspanner – Hypomecis punctinalis

Algemene soort. Het kenmerk zijn de ringetjes op de achtervleugel. Die zijn echter lang niet altijd zo duidelijk als bij de eerste foto hieronder, vaker zoals bij de tweede foto of nog vager. Deze soort is over het algemeen groter dan de andere Spikkelspanners, behalve de Grote Spikkelspanner die nog groter kan zijn. De vleugelvorm is anders dan bij de andere Spikkelspanners behalve weer de Grote Spikkelspanner. De vleugels zijn relatief lang: van de vleugelwortel tot de vleugelpunt is langer dan het lijf. Bovendien is de vleugelvoorrand recht, niet gebogen zoals bij de meeste andere spikkelspanners. Dwarslijnen zijn meestal niet meer dan een serie puntjes of streepjes, maar kunnen volledig zijn. De buitenste bestaat dan uit boogjes. Middelste dwarslijn vormt regelmatig een lang ringetje bij de vleugelvoorrand.

De eerste vlinders beginnen eind april te vliegen, de piek ligt in juni en juli, en half september is de soort weer uitgevlogen. Pas bij invoeren op dat je niet een Geringde Spikkelspanner invoert. Dat is een andere veel kleinere zeldzame voorjaarssoort, van de Veluwe.

Foto: © Bas van de Meulengraaf 2016-07-22 Haaren - Landgoed Nemerlaer Zuid


Foto: © Bas van de Meulengraaf 2016-07-08 Noordhollands Duinreservaat - Terrein Egmond


jack_windig

Grote Spikkelspanner – Hypomecis punctinalis

Iets minder algemeen. De grootste van allemaal. Maar let op, andere Spikkelspanners zijn ook groot, dus een grote spikkelspanner is niet automatisch een Grote. Vleugelvorm als bij de Ringspikkelspanner: lange vleugels. Heeft echter geen ringetje, maar een streepje op de plek van het ringetje bij de Ringspikkelspanner. De middelste en buitenste dwarslijn dik zwart tegen elkaar aan bij de binnenrand van de voorvleugel, vaak versmolten en een vierkant vlekje vormend. Antennen breed geveerd.

Soort van grote loofbossen. Niet in stedelijk gebied zoals de Taxusspikkelspanner. Bijna alle Grote Spikkelspanners ingevoerd in waarneming.nl onder die naam in de bebouwde kom betroffen Taxusspikkelspanners. De Grote Spikkelspanner begint half mei te vliegen, de piek ligt eind juni, en hoewel ze vanaf juli weinig worden gezien vliegen ze tot eind september door, met een enkel exemplaar begin oktober.

Foto: © Bas van de Meulengraaf 2012-06-16 Oirschot - Mortelen - Smalzij


Foto: © Albert Meek
2016-06-10 Losser - De Zandbergen



jack_windig

#7
Variabele Spikkelspanner – Alcis repandata

Vrij algemeen. Kenmerkend is de buitenste dwarslijn op de voorvleugel met brede golven, en de geschulpte buitenrand van de achtervleugel. Ook de buitenste dwarslijn op de achtervleugel heeft brede golven. De binnenste dwarslijn op de achtervleugel ontbreekt of is heel vaag. Variabele soort, soms grijs met alleen zwarte lijnen zoals bij veel andere spikkelspanners, vaak met grijs en bruin, soms bijna egaal bruin. Ook vormen met een brede zwarte middenband komen voor, vooral in Zuid-Limburg. De golflijn is vaak opvallend wit en golvend, en de achterrand van de geschulpte achtervleugel (en soms ook de voorvleugel) afgezet met zwarte golfjes.

De Variabele Spikkelspanner begint half mei te vliegen, de piek ligt eind juni. Vanaf half juli tot half september maar enkele exemplaren.

Foto: © Jan en Annie Rocks 2016-06-17 Oosterbos - Noordelijk Deel


Foto: © Rolf de By 2014-06-15 Enschede - Stroinkslanden


Foto: © Violet & Remco 2015-06-27


Foto: © Jurrien van Deijk 2016-06-24 Epen - Onderste Bos


jack_windig

Witvlekspikkelspanner – Parectropis similaria

Vrij algemeen. Kenmerkend is een wit vlekje op de voorvleugel tegen de golflijn. Dit vlekje kan wat vaag zijn en zeker in gesleten exemplaren weinig opvallen. Tekening verder vaag vaak donker, geen dwarslijn op de achtervleugel. Buitenste dwarslijn op de voorvleugel meestal beperkt tot een serie stippels, andere twee dwarslijnen, vooral de middelste vrij dik, maar kunnen ook heel vaag zijn. Spikkels op achtervleugel zijn meer streepjes dan stipjes.

Vliegt van eind april tot haf juli, met een enkel exemplaar in augustus.

Foto: © Gert Veurink 2013-07-08 Zwolle - Kranenburg


jack_windig

Berkenspikkelspanner – Aethalura punctulata

Niet zo algemeen. Grijs, en voor een spikkelspanner vrij klein, de kleinste van alle spikkelspanners. Kenmerkend zijn de vier zwarte vlekjes langs de voorrand, drie aan het begin van de dwarslijnen, waarvan vooral de twee binnenste schuin wijzend, van het achterlijf af, en de vierde bij het begin van de golflijn. De dwarslijnen zijn verder vaak nauwelijks zichtbaar, en bij oppervlakkig kijken kan de soort gehouden worden voor een versleten andere soort, maar andersom kan ook dat versleten spikkelspanners van andere soorten waarbij de dwarslijnen vrijwel verdwenen zijn voor een Berkenspikkelspanner worden gehouden. Regelmatig zijn de dwarslijnen echter, vooral de binnenste en buitenste bij de Berkenspikkelspanner wel goed zichtbaar. Deze lopen dan vrijwel evenwijdig en lopen door op de achtervleugels.

Vliegt vanaf begin april tot eind juli.

Foto: © Jack Windig 2012-06-01 Nunspeet - Leemkuil Soerel


Foto: © Ernest van Asseldonk [url=http://waarneming.nl/waarneming/view/83114867]2014-04-05 Nationaal Park de Meinweg



jack_windig

Satijnen Spikkelspanner – Deileptenia ribeata

Vrij zeldzaam. Meestal zeer donker, zwart, bruinig gevlekt. Dwarslijnen dan lastig te onderscheiden. Maar soms ook met lichtere vleugels met duidelijke dikke dwarslijnen. Kenmerkend zijn de smalle dunne streepjes over de hele vleugel in plaats van spikkels zoals bij de andere spikkelspanners. Langs de binnenkant van de golflijn meestal brede zwarte stippels. Heeft vaak de voorvleugels over de achtervleugels geschoven. De antennes zijn breed geveerd.

Komt vooral voor op de Utrechtse heuvelrug, Veluwe en Drenthe. Begint half mei te vliegen, met een piek in juni en na begin juli nog slechts af en toe een waarneming tot half September.

Foto: © Henk-Jan van der Kolk 2015-07-03 Uddel - Vosselt


Foto: © Ico Hoogendoorn 2015-06-20 Vaals - Malensbosch


jack_windig

#11
Vierkantspikkelspanner – Paradarisa consonaria

Iets minder algemeen. Kenmerkend is een bruine tot zwarte vierkante vlek tussen de golflijn en buitenste dwarslijn. Maar let op, de Gewone Spikkelspanner heeft ook regelmatig een vierkante zwarte vlek. Deze raakt de golflijn echter meestal niet, en bovendien zijn het paar zwarte vlekjes kenmerkend voor de Gewone Spikkelspanners dan nog in dat zwarte vlekje te zien, vaak ook met nog wat wit op de aders in het verlengde daarvan.  De buitenste dwarslijn van de Vierkantspikkelspanner verloopt vrij recht, de middelste is vrijwel afwezig en de binnenste met een brede schaduw aan de binnenkant. Het gebied tussen de binnenste en buitenste dwarslijn is vaak opvallend wit. Op het achterlijf een wit bandje net iets hoger dan de binnenste dwarslijn. Achterrand achtervleugel duidelijk geschulpt.

Begint eind april te vliegen, piekt in mei en half juni is de vliegtijd weer afgelopen. De top van de vliegtijd is dus juist als de Gewone Spikkelspanner weinig vliegt. Alle waarnemingen in juli en augustus met foto bleken Gewone Spikkelspanners te zijn. Komt vooral voor op de Veluwe, Utrechtse Heuvelrug, rond Nijmegen en in Overijssel. Alle waarnemingen buiten dat gebied op waarneming.nl waren op één waarneming in Noord-Limburg, en één in het Bargerveen na of Gewone Spikkelspanners of zonder foto.

Foto: © Ruud van Middelkoop 2015-05-08 Ede - Planken Wambuis - Kijkpunt Oud Reemst


Foto: © Piet Smeets 2014-04-22 Groesbeek - Werkenrode / Muntberg


jack_windig

#12
Geringde Spikkelspanner – Cleora cinctaria

Zeldzaam en vrij klein. De naam komt van het langwerpige witte vlekje in de middelste dwarslijn. Deze is echter regelmatig nogal vaag. De vorm van de voorvleugels is kenmerkend. Deze zijn vrij kort met een rechte, soms zelfs een bijna holle voorrand. In rust zijn de voorvleugels vaak over de achtervleugels geschoven hierdoor de vlinder in de vorm van een driehoek. Lijkt nog het meest op de vierkantspikkelspanner, maar heeft geen geschulpte achterrand van de achtervleugel zoals de vierkantspikkelspanner wel heeft, en die laatste heeft een gebogen voorvleugelrand.

Voorjaarssoort. Vliegt van begin april tot eind mei. Beperkt tot de Veluwe en rond Nijmegen. Alle meldingen daarbuiten op waarneming.nl betroffen ringspikkelspanners, of waren zonder foto. Zou wegens de verwarring met Ringspikkelspanner beter een andere Nederlandse naam kunnen hebben (Veluwse Spikkelspanner of Voorjaarsspikkelspanner of zo).

Foto: © Jack Windig 2012-04-14 Vierhouten - Hendrik Mouwenveld


jack_windig

Korstmosspanner – Cleorodes lichenaria

Beperkt tot de duinen, vooral die in Noord-Holland en vrij klein, tenminste voor een spikkelspanner. Vrij variabel, met donkere en lichtere vormen. Vaak met groenige kleuren. Fijne lengtestreepjes op de achtervleugel. Buitenste dwarslijn verloopt zeer grillig op voor- en achtervleugels. Middelste dwarslijn meestal gereduceerd tot een stip in het midden.

Begint eind mei, begin juni te vliegen, piekt eind juni - begin juli, en een paar vlinders in September.

Foto: © Maarten Sluijter 2015-06-20 Ouddorp - duinen en strand rond paal 10


Foto: © Jurrien van Deijk 2015-07-04 Nationaal Park Zuid-Kennemerland - Kennemermeer